6.1 Εισαγωγή

Στην ενότητα αυτή θα συζητήσουμε βασικά ζητήματα για το τραύμα και τους τρόπους με τους οποίους αυτό επηρεάζει την λειτουργική ικανότητα, την υγεία και την ποιότητα ζωής ενός ανθρώπου. Θα αναφερθούμε στα συμπτώματα του τραύματος και, ιδιαίτερα, το πώς επηρεάζει τη ρύθμιση της διέγερσης. Η ενότητα επίσης περιγράφει τρόπους να αξιοποιείται με τον βέλτιστο τρόπο, τόσο προσωπικά όσο και από τον πελάτη, η ρύθμιση της επαγρύπνησης. Στο τέλος της ενότητας, εξηγείται το πώς η έλλειψη στέγης και το τραύμα αλληλοσυνδέονται και για ποιο λόγο η βία, ιδιαίτερα μεταξύ των άστεγων, συνδέεται με το τραύμα.

6.2 Στόχοι ενότητας

• Κατανόηση του τι είναι το τραύμα. 
• Αναγνώριση διαφορετικων τύπων τραυμάτος.
• Εξοικείωση με το Παράθυρο της Ανεκτικότητας. 
• Αναγνώριση των συμπτωμάτων του τραύματος.
• Παροχή εργαλείων για την εργασία με τραυματισμένους ανθρώπους.
• Κατανόηση του γιατί η έλλειψη στέγης είναι ένα τραυματικό γεγονός.
• Κατανόηση του πως οι εμπειρίες βίας προκαλούν τραύμα.

6.3 Τι είναι τραύμα;

Το τραύμα είναι μια βλάβη που προκαλείται από ανωτέρα βία. Μια τραυματική κρίση είναι ένα ξαφνικό, απότομο και ασυνήθιστα ισχυρό γεγονός που θα έκανε τον καθένα να υποφέρει. Ο τραυματισμός συμβαίνει όταν ένας άνθρωπος αδυνατεί να βρει τρόπους να προστατευτεί από τον πόνο που προκαλεί ένα τραυματικό γεγονός. Ο ψυχικός πόνος είναι αφόρητος και τα γεγονότα κλειδώνουν στο μυαλό και στο σώμα. Επιπλέον του τραυματικού γεγονότος που βιώνει ο ίδιος ο άνθρωπος, τραυματική μπορεί να είναι και η εμπειρία του να είσαι μάρτυρας της τραυματικής εμπειρίας που βιώνει ένα άλλο άτομο. Μερικές φορές δεν έχει να κάνει με το τι έγινε αλλά με το τι απουσίασε. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η παραμέληση κατά την παιδική ηλικία. 

Το τραύμα είναι στην ουσία μια απόδραση και αποσιώπηση: οι τραυματισμένοι άνθρωποι συνήθως προσπαθούν να αποφύγουν και να αρνηθούν αυτό που έχει συμβεί και βιώνουν αισθήματα ντροπής και ενοχής. Η σοβαρότητα ή το επίπεδο του τραύματος επηρεάζεται από την ένταση και τη διάρκεια του γεγονότος, τη συχνότητα, το μη προβλέψιμο και την απουσία ελέγχου. Η συσσώρευση στρεσογόνων παραγόντων, η έλλειψη φροντίδας και κοινωνικής υποστήριξης και η συναισθηματική κακοποίηση επίσης προδιαθέτουν για τραύμα. Είναι επίσης γνωστό ότι οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο απ’ ότι οι άντρες από το τραύμα.

Συνήθως το τραύμα ενεργοποιείται ασυνείδητα και προκαλεί στον άνθρωπο που το βιώνει βαθιά ανησυχία και την αίσθηση ότι δεν είναι σε θέση να ελέγξει το σώμα του ή το μυαλό του. Οι αιτίες πυροδότησης σχετίζονται άμεσα με την αιτία του τραύματος. Υπάρχουν ερεθίσματα που πυροδοτούν μια τραυματική εμπειρία ή μνήμη. Αυτά τα ερεθίσματα μπορεί να είναι οτιδήποτε: μια μυρωδιά, ένας ήχος, μια ματιά από έναν άλλο άνθρωπο, ο τρόπος που σε αγγίζει κάποιος ή ένα ιδιαίτερο συμβάν.

Αν ο εγκέφαλος εκτεθεί σε υπερβολικό στρες κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας μπορεί να συμβούν μόνιμες νευρολογικές αλλαγές. Αυτό σημαίνει ότι ένας τραυματισμένος άνθρωπος είναι πιο επιρρεπής να βιώσει το στρες απ’ ότι ένας άνθρωπος που δεν έχει εκτεθεί σε τραυματικά γεγονότα. Το στρες επίσης ενεργοποιεί μια κατάσταση σωματικής έκτακτης ανάγκης. Γι’ αυτό ένας τραυματισμένος άνθρωπος μπορεί να δυσκολεύεται να ρυθμίσει τα συναισθήματά του – ακόμη και μικρά πράγματα μπορεί να εκτροχιάζουν τη φυσιολογική ζωή.

Οι τύποι του τραύματος μπορούν να χωριστούν σε δύο ομάδες:

• Τύπος 1 αναφέρεται σε μεμονωμένα τραυματικά γεγονότα που είναι μη αναμενόμενα και συμβαίνουν ξαφνικά.
• Τύπος 2 αναφέρεται σε σύνθετο τραύμα που μπορεί να έχει βιωθεί κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας ή των πρώιμων σταδίων της ανάπτυξης. Το τραύμα τύπου 2 αναπτύσσεται επίσης από τις επαναλαμβανόμενες και μακροχρόνιες εμπειρίες τραύματος.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ	ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ
Τραύμα τύπου 1	Τραύμα τύπου 2
• Σοβαρή ασθένεια ή σωματική βλάβη • Βίαιη ή σεξουαλικού τύπου επίθεση • Κλοπή ή ληστεία • Να είσαι θύμα ή μάρτυρας βίας • Να βιώσεις τρομοκρατική επίθεση, φυσική καταστροφή κτλ • Αυτοκινητιστικό δυστύχημα • Περιστατικό στρατιωτικής μάχης • Νοσηλεία και ψυχιατρική νοσηλεία • Γέννα • Ιατρικό τραύμα • Τραύμα μετά από απόπειρα αυτοκτονίας • Ασθένεια ή διάγνωση απειλητική για τη ζωή	• Συναισθηματική κακοποίηση στην παιδική ηλικία • Ενδοοικογενειακή βία • Τραύμα από συναισθηματική παραμέληση ή προσκόλληση • Εγκατάλειψη • Λεκτική κακοποίηση • Εξαναγκασμός • Ενδοοικογενειακή σωματική κακοποίηση • Μακροχρόνια λανθασμένη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας • Παρενόχληση στο σπίτι, το σχολείο ή τη δουλειά • Συναισθηματική και σεξουαλική κακοποίηση • Σωματική παραμέληση • Εξαιρετικά αυστηρή ανατροφή παιδιών, μερικές φορές θρησκευτικού χαρακτήρα

Τί επιφέρει το τραύμα σε έναν άνθρωπο;

Σε γενικές γραμμές, ένα υγιές άτομο πιστεύει ότι ο κόσμος είναι καλός, η ζωή έχει σκοπό και οι άνθρωποι είναι πολύτιμοι. Ένα τραυματικό γεγονός απειλεί το σύστημα πεποιθήσεων ενός ανθρώπου. Ένα σοκαριστικό συμβάν μπορεί να διαλύσει το σύστημα των πεποιθήσεων επειδή συνέβη απρόβλεπτα και τυχαία. Η ψευδαίσθηση του άτρωτου εξαφανίζεται και ο άνθρωπος χάνει την αίσθηση του ελέγχου. 

Οι τραυματικές εμπειρίες είναι ιδιαίτερες για την ανθρώπινη ψυχή επειδή, σε αντίθεση με τα καθημερινά γεγονότα, αποθηκεύονται στη μνήμη. Όταν ένας άνθρωπος βρεθεί σε μια εξαιρετικά στρεσογόνα κατάσταση, το σώμα του εκκρίνει τις λεγόμενες ορμόνες του στρες, που ενισχύουν την ενθύμηση μιας τραυματικής κατάστασης. Οι τραυματικές αναμνήσεις καταγράφονται, τουλάχιστον μερικώς, σε μια μη λεκτική μορφή, ως εικόνες, οσμές, συναισθήματα και ήχοι. Σε μια τραυματική κρίση τίθεται θέμα απώλειας: η απώλεια της υγείας, ενός αγαπημένου, ενός τρόπου ζωής, ή του νοήματος της ζωής. Συνεπώς είναι φυσικό μία κρίση να μπορεί να προκαλέσει αισθήματα λύπης, ενοχής, απελπισίας και ντροπής. Η αντιμετώπιση μιας τραυματικής κρίσης απαιτεί ψυχικό απόθεμα και σωματική αντοχή.

Συμπτώματα του τραύματος

Τα συμπτώματα του τραύματος μπορεί να είναι σωματικά, ψυχικά ή κοινωνικά συμπτώματα σχεδόν οποιουδήποτε είδους, καθώς και συμπτώματα που επιδρούν στην ρύθμιση των συναισθημάτων. Τα συμπτώματα μπορεί να είναι για παράδειγμα, διαταραχές στην προσοχή, έλλειψη προσήλωσης, σκοτοδίνη, εθισμοί, κρίσεις πανικού, διαταραχές πρόσληψης τροφής, σωματικός πόνος και μούδιασμα, δυσκολίες στην εμπιστοσύνη, παραισθήσεις, κατάθλιψη και κόπωση. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή την ποικιλομορφία δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι ασθενείς με τραύμα λαμβάνουν πολλαπλές διαφορετικές ψυχιατρικές διαγνώσεις.

Το τραύμα και τα συμπτώματά του επηρεάζουν εκτεταμένα την ανθρώπινη λειτουργία. Από τα πολλά συμπτώματα επιλέξαμε να επικεντρωθούμε στα ακόλουθα: 1. Προβλήματα ρύθμισης της διέγερσης, 2. Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, 3. Συναισθήματα και αποσύνδεση, 4. Εθισμοί και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.

1. Προβλήματα ρύθμισης της διέγερσης

Τα προβλήματα ρύθμισης της διέγερσης είναι πολύ συνηθισμένα συμπτώματα του τραύματος. Η κατανόησή τους είναι πολύ σημαντική όταν συναντάμε έναν άνθρωπο με τραυματική εμπειρία. Είναι καλό να θυμόμαστε ότι η ρύθμιση της διέγερσης/εγρήγορσης του επαγγελματία επίσης διαφοροποιείται και είναι σημαντικό ο επαγγελματίας να βρίσκεται σε αισιόδοξη διέγερση/εγρήγορση όταν συναντά τους πελάτες.

Σε κατάσταση υποδιέγερσης το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα προετοιμάζεται για έναν ενδεχόμενο θάνατο και το σώμα προετοιμάζεται να παραστήσει το πεθαμένο. Μια μόνιμη κατάσταση υποδιέγερσης μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην απομόνωση και στην παράτση της παράλυσης. Ένας λειτουργικός τρόπος ελέγχου της υποδιέγερσης σε μια κατάσταση που την πυροδοτεί θα μπορούσε να είναι η ενεργοποίηση του σώματος και η αγκυροβόληση στην παρούσα στιγμή. Αισθήματα κενού, εξάντλησης, έλλειψης σκέψεων, νωθρότητας και μειωμένης λειτουργικής ικανότητας μπορεί να οδηγήσουν σε απομόνωση. Η ζωή προχωράει «με αργούς ρυθμούς».

Η υποδιέγερση ως μηχανισμός του τραύματος σχετίζεται με τη συρρίκνωση της συνείδησης, ως απάντηση σε καταστάσεις που το άτομο δεν μπόρεσε να νικήσει, κάποιες φορές στην παιδική του ηλικία. Σε κάποιον που δεν είναι εξοικειωμένος με το τραύμα η υποδιεγερτική συμπεριφορά μπορεί να μοιάζει με έλλειψη κινητοποίησης, που με τη σειρά της μπορεί να επηρεάσει τη συνεργασία ανάμεσα στο άστεγο άτομο και αυτόν που το εξυπηρετεί.

Για παράδειγμα, στην παιδική ηλικία, η παράλυση μπορεί να αναπτυχθεί ως στρατηγική αντιμετώπισης σε συνθλιπτικές καταστάσεις, όπου η υποταγή είναι ο μοναδικός τρόπος να ελαχιστοποιηθεί η βλάβη. Η παράλυση ως σύμπτωμα του τραύματος είναι συνήθως μια παιδική στρατηγική επιβίωσης, που γίνεται ένα αντιπαραγωγικό σύμπτωμα στην ενηλικίωση, ενώ οι συνθήκες και το περιβάλλον έχουν αλλάξει. Ως αντίδραση στο τραύμα, το να κρύβεσαι κάτω από μια κουβέρτα μπορεί να μοιάζει ανάρμοστο στην ενήλικη ζωή, αλλά θεωρείται ως η μόνη «λογική» στρατηγική ή μάλλον ένα αυτοματοποιημένο μοτίβο του νευρικού συστήματος από τα μέρη που παραμένουν στην πραγματικότητα του τραύματος.  

Το αντίθετο της υποδιέγερσης είναι η υπερδιέγερση όπου ενεργοποιείται από το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα ο τύπος μάχη ή φυγή. Στην κατάσταση της υπερδιέγερσης η αναπνοή και ο καρδιακός παλμός επιταχύνονται, οι αισθήσεις οξύνονται και το σώμα είναι έτοιμο να τρέξει. Πολλά τραυματισμένα άτομα ζουν σε μια μόνιμη κατάσταση έντασης.  Η υπενθύμιση του τραύματος μπορεί να οδηγήσει σε μια δύσκολη και αγχώδη διανοητική κατάσταση, από την οποία μπορεί να είναι δύσκολο να ξεφύγεις, να την κατανοήσεις ή να την περιγράψεις. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν: χρόνιο άγχος, δυσκολία να κοιμηθείς ή να παραμείνεις κοιμισμένος, δυσκολία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, θυμό και εκρήξεις θυμού, κρίσεις πανικού και την κατάσταση μόνιμης επιφυλακής για απειλές.

Πολλοί που έχουν δουλέψει με ανθρώπους που έχουν βιώσει την έλλειψη στέγης, σίγουρα θα αναγνωρίσουν έναν πελάτη που ξαφνικά έγινε νευρικός και ταραγμένος και μπορεί να ήθελε να φύγει από το σημείο. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο επαγγελματίας τα έκανε όλα λάθος. Μερικές φορές σε μια συνάντηση, η φωνή του επαγγελματία ή ένα άβολο σημείο συνάντησης για έναν πελάτη, μπορεί να πυροδοτήσει μια τραυματική ανάμνηση. Μια απότομη αντίδραση μπορεί να εκπλήξει τόσο τον επαγγελματία όσο και τον πελάτη και ο δεύτερος μπορεί να παρερμηνευτεί ως δύσκολος και βίαιος.  

2. Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις

Στις σχέσεις τους, τα τραυματισμένα άτομα συχνά αντιμετωπίζουν πολλές προκλήσεις και επιπλοκές. Αυτές οι επιπλοκές σχετίζονται με την έλλειψη εμπειρίας αξιόπιστων και ασφαλών σχέσεων. Απλώς δεν είχαν την ευκαιρία στη ζωή τους να μάθουν πως λειτουργούν οι φυσιολογικές σχέσεις, πώς να υπερασπιστούν τον εαυτό τους κάποιες φορές διαφωνώντας με τους άλλους, πώς να ακούσουν και να ακουστούν, πώς να ζητήσουν συγγνώμη ή να συγχωρέσουν και να συνεχίσουν μαζί με τον άλλον.

Θεμελιακά, οι επιπλοκές στις σχέσεις σχετίζονται με την εμπιστοσύνη που έχει χαθεί ή σχεδόν καταστραφεί. Το παιδικό περιβάλλον ενός τραυματισμένου ατόμου απαιτούσε συνεχή εγρήγορση, εντοπισμό των απειλών και φόβο για το χειρότερο. Το τραυματισμένο άτομο επιδιώκει να προβλέψει την απειλή και τον κίνδυνο και, ως αποτέλεσμα, εύκολα βρίσκει αυτά τα πράγματα στις χειρονομίες, τις εκφράσεις και στα λόγια των άλλων όλη την ώρα. Λόγω του τραυματισμού, οι φυσιολογικές ικανότητες της πρόληψης της απειλής και του κινδύνου μπορεί να έχουν διαταραχθεί σε τέτοιο βαθμό που το άτομο δεν είναι σε θέση να διακρίνει τους ανθρώπους που είναι αξιόπιστοι για εκείνο από εκείνους που δεν είναι. Αυτός ο τρόπος ερμηνείας συχνά οδηγεί στην απομόνωση και την απόσυρση από τις σχέσεις, που τελικά σπρώχνει τους άλλους ακόμα πιο μακριά.

Η απόκτηση νέων διαπροσωπικών δεξιοτήτων απαιτεί μεγάλη δραστηριοποίηση και ενδοσκόπηση αναφορικά με τη συνεισφορά κάποιου, έτσι ώστε να αρχίσει να βελτιώνει την ποιότητα των σχέσεών του και να έχει την ευκαιρία για ανταποδοτικές εμπειρίες. Αυτό το μοτίβο σκέψης και δράσης μπορεί να διερευνηθεί από κοινού με αξιόπιστους ανθρώπους. Γενικά, είναι δυνατό να σκεφτεί κανείς ότι συνήθως οι άνθρωποι έχουν καλές προθέσεις. Επειδή το νευρικό σύστημα δουλεύει πιο γρήγορα από τον εγκέφαλο, η δεξιότητα να ζητά κανείς συγνώμη απαιτεί εμπειρία. 

3. Συναισθήματα και αποσύνδεση

Πολλοί τραυματισμένοι άνθρωποι περιγράφουν απώλεια επαφής με τα συναισθήματά τους. Συχνά, η συναισθηματική αποσύνδεση μπορεί να συνδεθεί με την περιγραφή τραυματικών γεγονότων, ή κάποιας άλλης συνειδητής ή ασυνείδητης στρεσογόνας κατάστασης. Για άλλους, η αποσύνδεση είναι κάτι φυσιολογικό στην καθημερινή τους ζωή. Έχουν απομονώσει τα συναισθήματα κάπου έξω από την αντίληψή τους, σε βαθμό που να μην μπορούν αυτά να ενεργοποιηθούν κανονικά στην καθημερινή ζωή, άσχετα με το πόσο θα ήταν φυσιολογικό να συμβεί κάτι τέτοιο.

Ορισμένοι άνθρωποι νιώθουν ότι η ζωή τους δεν είναι τίποτα άλλο παρά ισχυρά συναισθήματα και βρίσκονται να αιωρούνται από το ένα άκρο στο άλλο. Για κάποιους, τα συναισθήματα απουσιάζουν εντελώς. Εναλλακτικά, κάποιοι μπορεί να πέφτουν σε μια κατάσταση χωρίς συναίσθημα και την επόμενη στιγμή να γίνονται εξαιρετικά συναισθηματικοί. Πιο αδιόρατα ή ενδιάμεσα συναισθήματα μπορεί να είναι δύσκολο να αναγνωριστούν.

Το αυτόνομο νευρικό σύστημα ανίχνευσης των απειλών ενός τραυματισμένου ατόμου λειτουργεί πιο γρήγορα από το συνειδητό νου, ώστε η ανταπόκριση σε διάφορες καταστάσεις –π.χ αναφορικά με άλλους ανθρώπους- να μην είναι πάντοτε η κατάλληλη.

«Συχνά, όταν σκέφτομαι τα πράγματα, ηρεμώ τελείως. Αναλύω και μιλάω γελώντας γι’ όσα έχουν γίνει, και μιλάω για τον εαυτό μου και τις εμπειρίες μου μ’ έναν απόμακρο τρόπο, σαν να υπήρχε ένας τοίχος ανάμεσα, χωρίς συναισθηματική επαφή. Δεν με επηρεάζει, δεν υπάρχει Εγώ, αν και ξέρω ότι πρόκειται για τη ζωή μου.»

4. Εθιστική και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά

Το συναισθηματικό τραύμα μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλους εθισμούς. Με άλλα λόγια, οι εθισμοί μπορεί να πηγάζουν από εμπειρίες εξωτερίκευσης, απόσπασης και αποσύνδεσης για τις οποίες κάποιος παλεύει να βρει λύση. Ψάχνοντας για λύση, το εξαρτημένο άτομο μπλέκεται με δραστηριότητες ή ουσίες που παράγουν ευχαρίστηση, ενθουσιασμό, ανακούφιση, ολοκλήρωση. Ο εθισμός μπορεί να έχει τη μορφή της εξάρτησης από αλκοόλ ή ναρκωτικά, πορνογραφία, φαγητό ή τυχερά παιχνίδια ή επίσης από κάποιο τύπο δραστηριότητας ή εργασίας. Ο εθισμός μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια να επανορθωθεί ή να ανακουφιστεί ένα πρώιμο τραύμα, συνείδητο ή ασυνείδητο.

Η αυτοκαταστροφικότητα έχει πολλές μορφές, μεταξύ των οποίων η επανάληψη τραυματικών γεγονότων, το μούδιασμα των συναισθημάτων ή η απόδραση από τον εαυτό μας. Συχνά, η ιδέα πίσω από το να βιώσουμε τον πόνο είναι το να αποφύγουμε κάποιο συναίσθημα ή τραυματική ανάμνηση που θα ήταν ακόμη πιο οδυνηρή. Όσο παράλογο κι αν φαίνεται, για το σύστημα, αυτές οι κακές και οργισμένες σκέψεις είναι καλών προθέσεων. Κατά τη διάρκεια κάποιων συνθλιπτικών συνθηκών στη ζωή κάποιου, το αυτοκαταστροφικό κομμάτι λειτούργησε ώστε να προστατευτούν τα άλλα μέρη βλάπτοντας τον εαυτό. Ωστόσο στην ενήλικη ζωή υπάρχει πολύ μεγαλύτερο εύρος διαθέσιμων μηχανισμών αντιμετώπισης. Κατά την ανάκαμψη, είναι σημαντικό για το άτομο να εξασκηθεί στην προστασία του εαυτού του και όλων των πλευρών του χρησιμοποιώντας εναλλακτικές μη καταστροφικές στρατηγικές.

Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση ουσιών σχετίζεται με την έλλειψη στέγης, όχι φυσικά πάντα. Ακόμη κι αν ένας άνθρωπος δεν είχε πρόβλημα εξάρτησης από ουσίες ή αλκοόλ πριν από την έλλειψη στέγης, η εμπειρία της έλλειψης στέγης μπορεί να είναι τόσο σκληρή εμπειρία που ο άνθρωπος να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει τα άσχημα συναισθήματα χρησιμοποιώντας αλκοόλ ή ουσίες. Για κάποιον που έχει μάθει να ξεφεύγει από τις τραυματικές αναμνήσεις του με αλκοόλ ή ουσίες, η ανάκαμψη μπορεί να είναι δύσκολη. Μετά τη νηφαλιότητα, οι εμπειρίες του τραύματος μπορεί να επανέρχονται στο νου και μπορεί να είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο άνθρωπος χρειάζεται εξειδικευμένη βοήθεια.  

Εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην εργασία με ανθρώπους που έχουν βιώσει τραύμα:

• Ψυχοεκπαίδευση (Παροχή πληροφοριών και κατανόησης αναφορικά με μια ψυχική διαταραχή. Η πληροφόρηση για το τραύμα βοηθάει στη διαχείριση των συμπτωμάτων, και με τη γνώση ένας άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει καλύτερα τον εσωτερικό του κόσμο.)
• Δημιουργικές μέθοδοι (μουσική, τέχνες, κ.λπ.).
• Ασκήσεις αναπνοής και χαλάρωσης.
• Διασφάλιση ότι οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες (φαγητό, ύπνος, εισόδημα κλπ) καλύπτονται όσο πιο ικανοποιητικά γίνεται.

Χρήσιμες πτυχές για την οργάνωση και την διενέργεια ενός ραντεβού με έναν πελάτη που έχει υποστεί τραύμα:

• Αφήνουμε τον πελάτη να επιλέξει το χρόνο και τον τόπο για το ραντεβού.
• Εξηγούμε πόσος χρόνος έχει διατεθεί για τη συνάντηση και τι θα συζητηθεί. Στο τέλος, κάνουμε μια περίληψη των σημαντικών πραγμάτων που συζητήθηκαν/συμφωνήθηκαν. 
• Έχουμε ένα ρολόι κι ένα ημερολόγιο σε ένα ορατό μέρος κατά τη διάρκεια των ραντεβού, ώστε ο πελάτης να έχει επίγνωση του χρόνου.
• Διασφαλίζουμε ότι ο πελάτης μπορεί να φύγει αν είναι αναγκαίο και τον πληροφορούμε γι’ αυτό.
• Δίνουμε τη δυνατότητα στον πελάτη να κρατάει κάτι στα χέρια του, π.χ. καφέ, μπαλάκι χαλάρωσης .
• Υποστηρίζουμε τη μνήμη (αυτοκόλλητες σημειώσεις, υπαγόρευση σημαντικών πραγμάτων στο τηλέφωνο, πρόσωπο υποστήριξης). 
• Προετοιμάζουμε προσεκτικά την συνάντηση με τον πελάτη, ώστε να μην χρειάζεται να μιλάει πολλές φορές για δύσκολα πράγματα και καταστάσεις.
• Κάνουμε ένα διάλειμμα μεταξύ των ραντεβού των πελατών, έτσι ώστε η δική μας διέγερση/εγρήγορση να είναι η βέλτιστη.

Το τραύμα και η έλλειψη στέγης είναι αλληλένδετα

Οι τραυματικές εμπειρίες μπορεί να είναι σημαντικός παράγοντας στο μονοπάτι πολλών ανθρώπων προς την έλλειψη στέγης. Οι άνθρωποι που καταλήγουν άστεγοι τείνουν να έχουν βιώσει κάποια μορφή τραύματος, συχνά στην παιδική ηλικία. Το 85% εκείνων που έρχονται σε επαφή με την ποινική δικαιοσύνη καθώς και τις υπηρεσίες για την χρήση ουσιών και την έλλειψη στέγης, έχουν βιώσει τραύμα ως παιδιά. 

Το τραύμα συχνά συμβαίνει όταν είσαι άστεγος, για παράδειγμα πέφτοντας θύμα επίθεσης, σεξουαλικής βίας ή οποιουδήποτε άλλου βίαιου συμβάντος. Οι άνθρωποι μπορεί επίσης να τραυματιστούν εκ νέου από υπηρεσίες που τους κάνουν να νιώσουν ανίσχυροι και ελεγχόμενοι, για παράδειγμα αν απουσιάζει η ιδιωτικότητα ή εάν δεν συμβάλουν επαρκώς σε αποφάσεις σχετικές με ζητήματα που τους επηρεάζουν ως λήπτες υπηρεσιών.

Η ίδια η έλλειψη στέγης μπορεί να θεωρηθεί τραύμα με πολλαπλούς τρόπους. Συχνά η απώλεια ενός σπιτιού μαζί με την απώλεια των οικογενειακών δεσμών και των κοινωνικών ρόλων μπορεί να είναι τραυματικά. Αυτό συμβαίνει επειδή «όπως και άλλα τραύματα, το να μείνει κανείς άστεγος συχνά καθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να ελέγξουν την καθημερινή τους ζωή».  

Βία και έλλειψη στέγης

Τα άστεγα άτομα βιώνουν βίαιες εμπειρίες. Η βία που αντιμετωπίζουν οι άστεγες γυναίκες είναι ιδιαίτερα ποικιλόμορφη. Στη Βρετανία το 95% των άστεγων γυναικών έχει βιώσει σωματική βία και το 80% σεξουαλική βία. Τα νούμερα αναμένεται να είναι αντίστοιχα και σε άλλες χώρες. Οι εμπειρίες βίας και εκμετάλλευσης πολλών γυναικών έχουν ξεκινήσει από την παιδική τους ηλικία. Η εμπειρία της ενδοοικογενειακής βίας είναι συνηθισμένη ανάμεσα στους νέους, μόνους ενήλικες και στις οικογένειες που μένουν άστεγες. Για πολλούς είναι η άμεση αιτία της έλλειψης στέγης. 

«Η Ενδοοικογενειακή Βία μπορεί να οριστεί ως σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική κακοποίηση από έναν τωρινό/πρώην σύντροφο ή σύζυγο, καθώς και από άλλα μέλη της οικογένειας, ή από τα μέλη της οικογένειας ενός συντρόφου. Η Ενδοοικογενειακή Βία μπορεί να πάρει πολλές μορφές, μεταξύ των οποίων, σωματικοί τραυματισμοί, κακοποίηση και βιασμός ή ψυχική βαναυσότητα με τη μορφή της παρενόχλησης, των προσβολών ή του βασανισμού. Πολύ συχνά η ενδοοικογενειακή βία είναι ένας συνδυασμός σωματικής, σεξουαλικής και/ή συναισθηματικής κακοποίησης. Αυτός ο τύπος βίας μπορεί να εμφανιστεί ανάμεσα σε ζευγάρια ετερόφυλα ή LGBTQ2S και δεν προϋποθέτει σεξουαλική εγγύτητα.» https://www.homelesshub.ca/about-homelessness/legal-justice-issues/domestic-violence  

Υπάρχουν διάφορες μορφές βίας:

• Σωματική βία: σπρώξιμο, γροθιές, κλωτσιές, τράβηγμα των μαλλιών, χτύπημα στο κεφάλι, ξύσιμο, σκίσιμο, ταρακούνημα, χρήση πυροβόλου όπλου ή άλλου όπλου, απειλή με σωματική βία.
• «Συχνά κοιμάμαι με κάποιον άλλο, επειδή το να κοιμηθώ μόνος είναι επικίνδυνο. Με έχουν δείρει πολλές φορές ενώ έκλεψαν όλα μου τα πράγματα. Αλλά κάποιες φορές υπήρξα βίαιος κι εγώ. Ισχύουν οι νόμοι της ζούγκλας στο δρόμο». – Άντρας 49 ετών
• Ψυχολογική βία: υποταγή, επικρίσεις, προσβολές, περιφρόνηση, έλεγχος, περιορισμός της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, νοσηρή ζήλια, απομόνωση, σπάσιμο πραγμάτων, τραυματισμός κατοικίδιων ζώων ή απειλή με οποιοδήποτε από τα παραπάνω ή με αυτοκτονία.
• «Τώρα, εκ των υστέρων, μόνο συνειδητοποίησα τι σημαίνει βία. Καθ’ όλη τη διάρκεια που ήμουν άστεγη με πρόσβαλαν τόσο οι άλλοι άστεγοι όσο και οι περαστικοί. Μετά έπεσα στα χέρια μιας συμμορίας για μια περίοδο. Αν δεν έκλεβα γι’ αυτούς απειλούσαν να σκοτώσουν το σκύλο μου». Γυναίκα ύστερα από 8 χρόνια έλλειψης στέγης
• Σεξουαλική βία: βιασμός, απόπειρα βιασμού, εξαναγκασμός σε διάφορα είδη σεξουαλικής δραστηριότητας ή συνουσίας, απειλή με σεξουαλική βία, σεξουαλική απαξίωση, εξαναγκασμός σε πορνογραφία, απαγόρευση της χρήσης αντισύλληψης, εξαναγκασμός σε έκτρωση, περιορισμός του σεξουαλικού αυτοπροσδιορισμού.   
• «Το να είσαι άστεγη γυναίκα δεν είναι ασφαλές. Έχω συνηθίσει να με αγγίζουν ακόμα κι αν δεν το θέλω. Μερικές φορές κάποιοι άνδρες μου βρίσκουν ένα μέρος να κοιμηθώ. Συχνά απαιτούν σεξ γι’ αυτό. Λίγες φορές συμφώνησα, επειδή φοβήθηκα ότι θα με βίαζαν. Τώρα καταλαβαίνω ότι ήταν βιασμός». Γυναίκα 26 ετών
• Οικονομική βία: παρεμπόδιση της αυτονομίας στη χρήση χρημάτων, παρεμπόδιση της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων για τα οικονομικά ή εξαναγκασμός να παραδώσεις τη διαχείριση των χρημάτων σ’ ένα άλλο πρόσωπο, απειλή με οικονομική βία ή εκβιασμό. 
• «Ποτέ δεν είχα χρήματα. Έπρεπε να δίνω τα επιδόματα που λάμβανα στον σύζυγό μου και μου έδινε λίγα χρήματα αν χρειαζόμουν τίποτα. Είχε επίσης την ταυτότητά μου, την οποία συχνά έχανε. Ο κοινωνικός λειτουργός μου δεν καταλάβαινε για ποιο λόγο συχνά χρειαζόμουν νέα ταυτότητα. Νόμιζε ότι ήμουν απρόσεκτη και την έχανα εγώ». Νεαρή γυναίκα
• Καταδίωξη: επαναλαμβανόμενες ανεπιθύμητες επαφές, διασπορά ψευδών πληροφοριών, καταστροφή περιουσίας, εκφοβισμός, παρακολούθηση, κατασκοπεία, κλοπή και λαθροχειρία προσωπικών δεδομένων. 
• «Βρίσκομαι τώρα σ’ ένα καταφύγιο με τα παιδιά μου. Είμαστε άστεγοι επειδή δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στο σπίτι μας. Ο άντρας μου είναι βίαιος και με καταδιώκει. Περιμένουμε για ένα καινούργιο σπίτι εδώ και πολύ καιρό, αλλά είναι δύσκολο να βρεθεί. Πρέπει να πάμε σε άλλη πόλη, δεν μπορούμε να ζήσουμε σε διαμέρισμα του πρώτου ορόφου γιατί δεν νιώθω ασφαλής εκεί. Η κοινωνική λειτουργός μου δεν το καταλαβαίνει αυτό». Μητέρα δύο παιδιών
• Κακοποίηση ή παραμέληση: το να αφήνεις ένα παιδί, έναν ηλικιωμένο ή ένα ανάπηρο άτομο χωρίς φροντίδα, βοήθεια, ή θεραπεία σε καταστάσεις που το θύμα είναι εξαρτημένο από εσένα, το να βλάπτεις κάποιον άλλο με ναρκωτικά, οινοπνευματώδη, χημικά ή διαλυτικά.  
• «Όταν ήμουν παιδί οι γονείς μου με άφηναν μόνη στο σπίτι για μέρες. Είχαν πρόβλημα κατάχρησης ουσιών. Αναγκάστηκα να πάω σε ανάδοχη οικογένεια και ξεκίνησα κι εγώ τη χρήση ναρκωτικών. Δεν κατάφερα να φροντίσω τα δικά μου παιδιά. Τα έδωσα επειδή δεν θέλω να περάσουν τα ίδια που πέρασα κι εγώ». Γυναίκα 44 ετών, 5 χρόνια άστεγη.
• Πολιτισμική ή θρησκευτική βία: εξαναγκασμός σε συμμόρφωση με μια θρησκευτική πεποίθηση, απειλή βίας ή χρήση βίας σε συσχέτιση με τη θρησκεία ή την κουλτούρα ως δικαιολόγηση, π.χ. εγκλήματα τιμής, απειλές ριζωμένες στη θρησκεία. 

«Η οικογένειά μου ήταν πολύ θρησκευόμενη και ζούσαμε σε μια μικρή τοποθεσία. Ήξερα από πολύ νεαρός ότι είμαι ομοφυλόφιλος. Όταν μίλησα στους γονείς μου γι’ αυτό με θεώρησαν άρρωστο. Δεν έγινα αποδεκτός στη δική μου θρησκευτική κοινότητα και αναγκάστηκα να φύγω από το σπίτι, σε μια μεγαλύτερη πόλη. Ήμουν μόνος και δεν ήξερα κανέναν. Άρχισα να πίνω αλκοόλ, οι σπουδές μου διακόπηκαν και κατέληξα άστεγος». Άντρας 39 ετών

6.4 Επιπλέον διάβασμα

• Miller Α. (2003), Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας ή Το δράμα του προικισμένου παιδιού, Αθήνα,  Ροές,
• Miller Α. (2007), Το ξύπνημα της Εύας, Αθήνα, Ροές
• Φαρσαλιώτης Στ. (2019) Κλινική του εφήμερου,  Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση της Ανεστιότητας, Αθήνα,  Αρμός,
• Χέλλερ Λόρενς, Λαπιέρ Αλίν (2017), Θεραπεύοντας το Αναπτυξιακό Τραύμα, Αθήνα, Ασημάκης
• Gonzalez A. [IHDCYH Talks] Adverse Childhood Experiences (ACEs): Impact on brain, body and behaviour.
• McCrory E. [Anna Freud NCCF] Childhood Trauma and the Brain | UK Trauma Council.
• NHS Education for Scotland. [Positive Steps] Opening Doors Trauma Informed Practice for the Workforce.
• The Finnish Association for Trauma and Dissociation. (2018). Trauma symptoms – Causes, effects and management. Accesible en: https://www.disso.fi/wp-content/uploads/2019/11/Symptoms-of-Trauma-Dissociation.pdf