5.1 Εισαγωγή

Δεδομένης της μεγάλης συχνότητας της ψυχικής ασθένειας, της χρήσης ουσιών και των τραυματικών εμπειριών ανάμεσα στους ανθρώπους που είναι άστεγοι, στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε την θεώρηση που βασιζεται στην προσέγγιση της ανάκαμψης, ως ένα πρώτο βήμα για να καταδείξουμε την ανάγκη να ενταχθεί αυτή η κατεύθυνση στο δίκτυο υποστήριξης των αστέγων.

Στην ψυχική υγεία, η ανάκαμψη θεωρείται ως διαδικασία ανάκτησης μιας ικανοποιητικής ζωής ακόμα και μέσα στους περιορισμούς μιας ψυχικής ασθένειας. Μια ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την ανάκαμψη στην ψυχική υγεία προσδιορίζει ένα ευρύ φάσμα στοιχείων που σχετίζονται με αυτήν, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωποκεντρικών αξιών, της ελπίδας, της αυξημένης ενέργειας, του αυτοκαθορισμού, του νοήματος, του σκοπού, της επίγνωσης και της δυνατότητας.

Σήμερα, στον τομέα της έλλειψης στέγης υπάρχει αυξανόμενη ροπή προς προσεγγίσεις που υποστηρίζουν την επιλογή του πελάτη, την ενδυνάμωση και την ανάκαμψη: τα υποσχόμενα αποτελέσματα των προσεγγίσεων με βάση την ανάκαμψη θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να προσφέρουν ένα όραμα ενοποίησης αναφορικά με τα συστήματα φροντίδας στο χώρο της υποστήριξης των αστέγων.

5.2 Στόχοι Ενότητας

• Αναγνώριση του συσχέτισμού ανάμεσα σε ψυχική ασθένεια και έλλειψη στέγης.
• Εξοικείωση με τις προϋποθέσεις και τις αρχές της προσέγγισης της ανάκαμψης.
• Γνώση των θεμελιωδών στοιχείων της ανάκαμψης σύμφωνα με το μοντέλο CHIME: Σύνδεση, Ελπίδα, Νόημα και Ενδυνάμωση.
• Κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στο Ιατρικό Μοντέλο και το Μοντέλο Ανάκαμψης.
• Εκμάθηση της εφαρμογής της Προσέγγισης της Ανάκαμψης στη θεραπεία άστεγων ατόμων.

5.3 Ψυχική υγεία και ανάκαμψη

Συσχέτιση ανάμεσα στην Ψυχική Ασθένεια και την Έλλειψη Στέγης

Συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό, οι άστεγοι και επισφαλώς στεγασμένοι υποφέρουν πιο συχνά από προβλήματα ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με την Crisis UK, η συχνότητα κοινών ψυχικών διαταραχών είναι υπερδιπλάσια στα κοινωνικά περιθωριοποιημένα άτομα, ενώ η ψύχωση είναι 4-15 φορές πιο συχνή στους άστεγους. Ο κίνδυνος να πεθάνουν είναι σχεδόν 5 φορές πιο υψηλός σε σύγκριση με το γενικό πληθυσμό της ίδιας ηλικίας. Σε μια πρόσφατη έρευνα των υπηρεσιών αστέγων στην Αγγλία (2019), υπογραμμίστηκε ότι πάνω από τα δύο τρίτα των πελατών των υπηρεσιών αστέγων υποφέρουν από ψυχικές ασθένειες, πολλοί από αυτούς όντας αδιάγνωστοι.

Σε πολλές περιπτώσεις η ψυχική ασθένεια έπαιξε ρόλο στις ιστορίες ζωής εκείνων που έχασαν τη στέγη τους. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη την αγχωτική κατάσταση της έλλειψης στέγης, η ψυχική υγεία αντιπροσωπεύει ένα κρίσιμο στοιχείο για τον προσδιορισμό της ικανότητας ενός ατόμου να πετύχει τη σταθερότητα στη στέγασή του, η οποία, αν επιτευχθεί θα το βοηθούσε να μειώσει τη σοβαρότητα των προβλημάτων ψυχικής υγείας του μακροπρόθεσμα.

Οι γυναίκες φαίνεται να είναι πιο επιρρεπείς σε κάποιους παράγοντες κινδύνου τόσο για την ψυχική ασθένεια όσο και για την έλλειψη στέγης σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι οι άνδρες, όπως π.χ. η σωματική και σεξουαλική βία κατά την παιδική ηλικία. Τα προβλήματα ψυχικής υγείας φαίνεται να είναι υψηλότερα στις άστεγες γυναίκες (ιδιαίτερα σκόπιμος αυτοτραυματισμός και αυτοκτονικός ιδεασμός). Επίσης οι περιθωριοποιημένοι μαύροι και οι μειονοτικές εθνικές ομάδες (ΒΜΕ), οι πρόσφυγες και οι αιτούντες ασύλου έμφανίζουν συχνότερα διαταραχές ψυχικής υγείας όταν συγκρίνονται με το γενικό πληθυσμό των αστέγων.

Στο κείμενό μας, λαμβάνουμε υπόψη τρεις κύριους παράγοντες που είναι βασικοί για τον κίνδυνο της έλλειψης στέγης: φτώχεια, έλλειψη δεσμών και προσωπική ευαλωτότητα. Τα περιθωριοποιημένα άτομα είναι λιγότερο ικανά να διατηρήσουν σταθερή εργασία, κάτι που σημαίνει μικρότερη οικονομική δύναμη. Η παραληρηματική σκέψη μειώνει το κοινωνικό δίκτυο στο οποίο μπορούν να βασίζονται οι άστεγοι, αποκλείοντάς τους από βασικούς μηχανισμούς υποστήριξης και διαχείρισης που είναι τόσο αναγκαίοι σε δύσκολες στιγμές. Επίσης, οι ψυχικές ασθένειες επηρεάζουν αρνητικά την κρίση του ατόμου, διακυβεύοντας την ικανότητά του να σκέφτεται καθαρά και να αντιμετωπίζει αντιξοότητες.

Η περίπλοκη σχέση ανάμεσα στην ψυχική ασθένεια και την έλλειψη στέγης μπορεί να οδηγήσει σε επιδείνωση αρκετών αρνητικών συναισθηματικών διαταραχών, όπως φόβου, άγχους, κατάθλιψης οι οποίες σχετίζονται με υψηλότερο κίνδυνο χρησης ουσιών και αλκοόλ.

Εκείνοι που υποφέρουν από ψυχικές ασθένειες τείνουν να είναι άστεγοι για μεγαλύτερη χρονική περιόδο, και σταδιακά χάνουν ολοένα και περισσότερο την επαφή με την οικογένεια και τους φίλους. Ο ρόλος των τοπικών και κοινωνικών υπηρεσιών γίνεται ακόμη πιο συναφής λαμβάνοντας υπόψη τις περιπτώσεις ατόμων που πάσχουν από σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας τα οποία, μόλις πάρουν εξιτήριο από φυλακές ή νοσοκομεία, αποτελούν κατά κύριο λόγο αυτούς που βιώνουν την έλλειψη στέγης.

Η Προσέγγιση της Ανάκαμψης

Η αντιμετώπιση προβλημάτων ψυχικής υγείας είναι δύσκολη λόγω του μεγάλου αριθμού επιμέρους μεταβλητών που παίζουν ρόλο στην ανάπτυξή τους. Την τελευταία δεκαετία η προσέγγιση της ανάκαμψης αποδείχθηκε αποτελεσματική λόγω της ανθρωποκεντρικής προοπτικής της. Η προσέγγιση της ανάκαμψης βασίζεται σε δύο απλές προϋποθέσεις:

1.    Η ανάκαμψη από μια διαταραχή ψυχικής υγείας είναι δυνατή.

2.    Η πιο αποτελεσματική ανάκαμψη είναι αυτή που την καθοδηγεί ο ίδιος ο  ασθενής.

Το μοντέλο λαμβάνει υπόψη του μια ολιστική αντίληψη της ζωής ενός ανθρώπου. Η ανάκαμψη από ψυχικές διαταραχές και/ή από διαταραχές χρήσης ουσιών είναι «μια διαδικασία αλλαγής μέσω της οποίας οι άνθρωποι βελτιώνουν την υγεία και την ευημερία τους, ζουν μία αυτοκατευθυνόμενη ζωή και πασχίζουν να αξιοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους». (Lyon S., 2020)

Τέσσερις παράμετροι θεωρειται ότι υποστηρίζουν την ανάκαμψη:

• Υγεία: Για να μπορέσουν οι άνθρωποι να διαχειριστούν ή να ανακάμψουν από την ψυχική διαταραχή, πρέπει να κάνουν επιλογές που υποστηρίζουν τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική ευημερία τους.
• Σπίτι: Οι άνθρωποι χρειάζονται ένα ασφαλές και σταθερό χώρο να ζήσουν.
• Σκοπός: Καθημερινές συνήθειες με νόημα, όπως το σχολείο, η δουλειά, η οικογένεια και η συμμετοχή στην κοινότητα, είναι σημαντικές κατά τη διαδικασία της ανάκαμψης και για τη διατήρηση της ευημερίας.
• Κοινότητα: Οι υποστηρικτικές κοινωνικές σχέσεις παρέχουν στους ανθρώπους την αγάπη, τη συναισθηματική διαθεσιμότητα και το σεβασμό που χρειάζονται για να επιβιώσουν και να ευημερήσουν. (Lyon S., 2020)

Στην προσέγγιση με βάση την ανάκαμψη, η κοινωνική ζωή ενός ατόμου θεωρείται κρίσιμη για να καθοριστούν οι αρνητικές συνέπειες των ψυχικών διαταραχών και της χρησης ουσιών. Η ύπαρξη σχέσεων υποστήριξης και φροντίδας βελτιώνει τη δυνατότητα διαχείρισης των συμπτωμάτων της ασθένειάς τους και διευκολύνει την ανάκαμψη. Σε αυτή τη διαδικασία, οι επαγγελματίες υγείας, όπως ψυχολόγοι, ψυχίατροι και γιατροί μπορούν να παράσχουν υποστήριξη σε κάποιο βαθμό, αλλά η παρέμβασή τους μπορεί να ωφεληθεί σημαντικά από μια θετική κοινωνική αλληλεπίδραση στη ζωή του άστεγου ατόμου. Ομάδες υποστήριξης και οργανισμοί της κοινότητας μπορούν επίσης να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάκαμψη από ψυχικές διαταραχές επιτρέποντας στο άτομο να μοιραστεί τις εμπειρίες του με άλλους ανθρώπους που χρειάζονται υποστήριξη.

Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τη σπουδαιότητα της στέγασης στην ανάκαμψη από προβλήματα ψυχικής υγείας. Η επαρκής και σταθερή στέγαση επιτρέπει στο άτομο να αισθάνεται ασφαλές, μειώνοντας επομένως δραστικά το άγχος και άλλους παράγοντες κινδύνου που μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη διαταραχών ψυχικής υγείας ή σε επιδείνωση προϋπαρχόντων διαταραχών. Η πρόσβαση σε έναν αξιοπρεπή προσωπικό χώρο ενισχύει την αντίληψη της σταθερότητας, ενώ παράλληλα παρέχει ευκαιρίες ανάπτυξης του αισθήματος της ευθύνης για τη διατήρησή του σε καλή κατάσταση.

Σύμφωνα με τις δέκα καθοδηγητικές αρχές, η ανάκαμψη:

• Αναδύεται από την ελπίδα
• Καθοδηγείται από τον άνθρωπο
• Εμφανίζεται μέσω πολλών οδών
• Είναι ολιστική
• Υποστηρίζεται από ομότιμους και συμμάχους
• Υποστηρίζεται μέσα από σχέσεις και κοινωνικά δίκτυα
• Βασίζεται και επηρεάζεται από την κουλτούρα του ατόμου
• Υποστηρίζεται από την θεραπευτική αντιμετώπιση του τραύματος
• Εμπλέκει τις δυνάμεις και την υπευθυνότητα του ατόμου, της οικογένειας και της κοινότητας
• Βασίζεται στο σεβασμό

(Κατάχρηση Ουσιών και Διοίκηση Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, SAMHSA, 2012)

Ένα από τα σημαντικότερα προτερήματα του μοντέλου ανάκαμψης είναι ότι επικεντρώνεται στις ικανότητες και τις δυνατότητες του ατόμου αντί στα ελαττώματα και τις παθολογίες του. Αυξάνει την εμπιστοσύνη στο άτομο και του επιτρέπει να μάθει τη δική του εμπειρία ζωής και να γίνει ο κύριος δρών στη θεραπεία.

Η παραδοχή και τελικά η συνειδητοποιημένη αποδοχή των ατομικών περιορισμών είναι μέρος της διαδικασίας ανάκαμψης: αναγνωρίζοντας τις αδυναμίες τους τα άτομα μπορούν να επικεντρωθούν στην υποστήριξη που χρειάζονται για να μετριάσουν τα συμπτώματα των προβλημάτων ψυχικής υγείας τους. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας συνειδητοποίησης, τους βοηθάει να υιοθετήσουν στρατηγικές ανθεκτικότητας ώστε να αντιμετωπίσουν την κατάστασή τους, και στη συνέχεια να τις εντάξουν στην καθημερινή τους ζωή. Η αποδοχή οδηγεί στην ενδυνάμωση, την επιλογή, τον αυτοκαθορισμό και στην ένταξη στην κοινότητα, βελτιώνοντας την ικανότητα του ατόμου να κινητοποιεί χρήσιμους πόρους για τη διαχείριση των συμπτωμάτων του, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα της επιτυχίας.

Ακρογωνιαίοι λίθοι της Ανάκαμψης: CHIME

Το CHIME είναι το αγγλικό ακρωνύμιο για τη Σύνδεση, την Ελπίδα και την αισιοδοξία, την Ταυτότητα, το Νόημα και το σκοπό και την Ενδυνάμωση.

• Σύνδεση και υποστηρικτικές σχέσεις

Η ύπαρξη ουσιαστικών και αμοιβαία θετικών σχέσεων παίζει αποφασιστικό ρόλο στην ενίσχυση του κινήτρου και της αυτοπεποίθησης κάποιου για την επιτυχία. Η οικογένεια και οι φίλοι μπορούν να βοηθήσουν ένα άτομο σε ανάκαμψη να πιστέψει στις δυνάμεις του για αλλαγή, παρέχοντας επίσης κίνητρα για να το κάνει. Επίσης, η ανταλλαγή προσωπικών εμπειριών ζωής με άλλα μέλη της κοινότητας που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις (για παράδειγμα παλεύουν με την χρηση/εξάρτηση από ουσίες) μπορεί να φέρει κοντά τους ανθρώπους ώστε να παρακινήσουν ο ένας τον άλλο μέσα από ένα μηχανισμό υποστήριξης ομοτίμων.

Ομάδες κοινοτήτων (όπως οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί) μπορούν επίσης να παίξουν σημαντικό ρόλο παρέχοντας έναν μη επικριτικό χώρο για να μοιραστεί κανείς τα αισθήματα που σχετίζονται με τη διαδικασία της ανάκαμψης.

Μετά την ανάκαμψη, τα παλαιότερα μέλη αυτών των ομάδων μπορούν να λειτουργήσουν ως πρότυπα, παρέχοντας καθοδήγηση και αντιπροσωπεύοντας το επιδιωκόμενο σημείο άφιξης της διαδρομής που άλλα μέλη αντέχουν να διανύσουν.

Οι μονής κατεύθυνσης σχέσεις βοήθειας μπορεί να οδηγήσουν σε ένα μηχανισμό «φιλανθρωπίας» που θα ήταν επιζήμιος για τη διαδικασία της ανάκαμψης. Οι υγιείς αμοιβαίες και ισορροπημένες υποστηρικτικές σχέσεις είναι θεμελιώδεις για την δημιουργία ενός θετικού κοινωνικού περιβάλλοντος που μπορεί να ενισχύσει τις πιθανότητες κάποιου να ανακάμψει.

• Ελπίδα

Είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία που επηρεάζουν το κίνητρο κάποιου να αντιμετωπίσει τις αλλαγές που εμπλέκονται στη διαδικασία της ανάκαμψης. Είναι κάτι παραπάνω από αισιοδοξία, είναι μια πεποίθηση ότι ο άνθρωπος πρέπει να μπορεί να ξεπεράσει τα πισωγυρίσματα και την αβεβαιότητα για να φτάσει τον τελικό του/της στόχο. Μπορεί να αναδυθεί σταδιακά κατά την ανάκαμψη ύστερα από ένα σημείο καμπής και πρέπει να είναι αρκετά ισχυρή για να αντισταθεί σε στιγμές απελπισίας. Ενέχει την εμπιστοσύνη στις ιδιότητες του ατόμου να αντέχει τις αποτυχίες, τους κινδύνους και τον επιπλέον πόνο.

• Ταυτότητα

Άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η ανάκαμψη μιας ανθεκτικής αίσθησης του εαυτού, που στα κοινωνικά περιθωριοποιημένα άτομα μπορεί να έχει χαθεί. Ένας τρόπος να επανακτηθεί αυτή η αίσθηση αποκαλείται «θετική απόσυρση». Με βάση μια ερευνητική ανασκόπηση, συνεπάγεται τη ρύθμιση της κοινωνικής συμμετοχής και τη διαπραγμάτευση του δημόσιου χώρου προκειμένου το άτομο να κινηθεί προς τους άλλους μόνο όταν αισθάνεται ασφάλεια και νόημα. Με την καλλιέργεια του προσωπικού ψυχολογικού χώρου, είναι δυνατό να αναπτυχθεί μια ευρεία αίσθηση του εαυτού, να κατανοήσει κανείς τα ενδιαφέροντα του εαυτού του, την πνευματικότητα και ούτω καθεξής. Αυτή η διαδικασία βοηθά στην οικοδόμηση της αίσθησης του κοινωνικού ανήκειν και διευκολύνεται από εμπειρίες διαπροσωπικής αποδοχής και αμοιβαιότητας. Από την άλλη πλευρά, το άτομο πρέπει να αντιμετωπίσει τον καταιγισμό φανερών και κρυφών μηνυμάτων που προέρχονται από το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Όταν ένα άτομο είναι έτοιμο για αλλαγή ξεκινά μια διαδικασία πένθους: η αποδοχή του παρελθόντος και η οικοδόμηση εμπιστοσύνης στην ικανότητα να προχωρήσουμε σε μια νέα ταυτότητα του εαυτού μας μπορεί να συνεπάγονται την αντιμετώπιση αρνητικών συναισθημάτων όπως η θλίψη, η απόγνωση και ο θυμός.

•     Διαμόρφωση υγιών στρατηγικών αντιμετώπισης και ουσιαστικού εσωτερικού σχήματος

Οι υγιείς στρατηγικές αντιμετώπισης λέγεται ότι είναι ένα κρίσιμο στοιχείο στη διαδικασία της ανάκαμψης. Τα φάρμακα ή η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι χρήσιμα στην άμβλυνση των ανεπιθύμητων συμπτωμάτων των ψυχικών διαταραχών, αλλά έχουν και τα αρνητικά τους. Ένας ενημερωμένος ασθενής θα πρέπει να γνωρίζει τι φάρμακα λαμβάνει, ποια είναι τα πλεονεκτήματα που παρέχουν και γιατί οι γιατροί πιστεύουν ότι οι συνταγές που έδωσαν είναι αυτό που ταιριάζει καλύτερα στο ταξίδι της ζωής του ατόμου. Η καλύτερη κατανόηση αυτών των θεραπειών μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη της συνείδησης για τα εσωτερικά χαρακτηριστικά και τους συναισθηματικούς μηχανισμούς του εαυτού μας, οδηγώντας σε μια πιο ακριβή γνώση του εαυτού. Η ανάπτυξη στρατηγικών αντιμετώπισης και δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων μπορεί να απαιτούν από το άτομο να γίνει ο δικός του/της ειδικός, ώστε να εντοπίσει βασικά σημεία άγχους και πιθανές στρατηγικές που πρέπει να υιοθετήσει για να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες. Η κατανόηση της εσωτερικής αυτο-δομής και λειτουργίας μπορεί να βοηθήσει στην δημιουργία μιας αίσθησης νοήματος και γενικού σκοπού, σημαντικού για τη διατήρηση της διαδικασίας της ανάκαμψης. Κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει στην ανάκαμψη ή στην ανάπτυξη ενός κοινωνικού ή εργασιακού ρόλου, περιλαμβάνοντας ίσως την ανανέωση, την εύρεση ή την αποδοχή μιας καθοδηγητικής φιλοσοφίας, θρησκείας, πολιτικής ή πολιτισμού. Σύμφωνα με την μεταμοντέρνα θεώρηση αυτό μπορεί να περιγραφεί ως «η δημιουργία μιας αφήγησης».

•     Ενδυνάμωση και δημιουργία ασφαλούς βάσης

Κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης, επαρκής οικονομική δύναμη, απουσία βίας και πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη έχουν προταθεί ως σημαντικά εργαλεία για την ενδυνάμωση ενός ατόμου σε μακρά διαδικασία ανάκαμψης. Σε συνδυασμό με την αυτοδιάθεση, η ενδυνάμωση λέγεται ότι είναι θεμελιώδης στην ανάκαμψη μειώνοντας τις κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις του στρες και του τραύματος.

Η Θεωρία Ενδυνάμωσης των Γυναικών υποστηρίζει ότι η ανάκαμψη από την ψυχική διαταραχή, την χρήση ουσιών και το τραύμα απαιτεί οι γυναίκες να κατανοήσουν τα δικαιώματά τους για να μεγιστοποιήσουν την ικανότητά τους να κάνουν αυτόνομες επιλογές. Αυτό σημαίνει την ανάπτυξη εμπιστοσύνης για την ανεξάρτητη και δυναμική λήψη αποφάσεων και την αναζήτηση βοήθειας, που περιλαμβάνει κατάλληλη φαρμακευτική θεραπεία και ενεργητικές πρακτικές αυτοφροντίδας. Σημαντικοί παράγοντες ενδυνάμωσης είναι επίσης η κοινωνική ένταξη και η αντιμετώπιση των προκλήσεων του κοινωνικού στίγματος και των προκαταλήψεων για τις ψυχικές διαταραχές. Οι υποστηρικτές της Θεωρίας Ενδυνάμωσης των Γυναικών λένε ότι είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι o τρόπος που ένα άτομο που βρίσκεται στην ανάκαμψη βλέπει τον εαυτό του, συντηρείται από στερεότυπα και μάχεται αυτές τις αφηγήσεις. Η ενδυνάμωση σύμφωνα με αυτή τη λογική απαιτεί την αναπλαισίωση της άποψης ενός ατόμου για τον εαυτό και τον κόσμο. Στην πράξη, η ενδυνάμωση και η δημιουργία μιας ασφαλούς βάσης απαιτούν αμοιβαία υποστηρικτικές σχέσεις ανάμεσα στις γυναίκες και τους παρόχους υπηρεσιών, αναγνωρίζοντας τις υπάρχουσες δυνάμεις τους, την αναγνώριση του τραύματος και του πολιτισμικού πλαισίου του (Francis East, J., & Roll, S. J. 2015).

Το Μοντέλο Ανάκαμψης ενάντια στο Ιατρικό Μοντέλο

Το μοντέλο ανάκαμψης για ανθρώπους με ψυχική διαταραχή είναι αντίθετο με το ιατρικό μοντέλο.

Το ιατρικό μοντέλο πρεσβεύει ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν σωματικά αίτια και, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70, πολλοί γιατροί πίστευαν ότι οι ασθενείς με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι καταδικασμένοι να ζουν για πάντα με την πάθησή τους. Αυτή η πεποίθηση επηρέασε ιδιαίτερα ανθρώπους που έπασχαν από σχιζοφρένεια, σχιζοσυναισθηματική διαταραχή και διπολική διαταραχή και το επίκεντρο ήταν αποκλειστικά στη χρήση φαρμάκων για τη θεραπεία.

Η βασική αρχή της προσέγγισης της ανάκαμψης είναι απεναντίας η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να ανακάμψουν από ψυχικές διαταραχές και να ζήσουν πλήρη, ικανοποιητική ζωή: χρειάστηκαν δύο δεκαετίες για να βρει αυτή η πεποίθηση χώρο στην ιατρική κοινότητα. Οι ασθενείς έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτής της ανθρωποκεντρικής προοπτικής εκφράζοντας το ενδιαφέρον τους να εμπλέκονται ενεργητικά στη θεραπεία τους. Μέσα από τη βιωμένη εμπειρία απέδειξαν ότι, λαμβάνοντας τη σωστή υποστήριξη, μπορούσαν να ζουν μια ενεργή ζωή στην κοινότητα. Αυτή η ιστορική αλλαγή στην προσέγγιση της παρέμβασης αντανακλά τον δεύτερο βασικό πυλώνα του μοντέλου της ανάκαμψης: η πλέον μακροπρόθεσμη αλλαγή λαμβάνει χώρα όταν την καθοδηγεί ο ίδιος ο ασθενής.

Ακόμη κι αν το ιατρικό μοντέλο και το μοντέλο της ανάκαμψης συχνά φαίνονται να βρίσκονται σε αντίθεση το ένα με το άλλο, οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να θεωρούνται συμπληρωματικά όταν σχεδιάζεται μια παρέμβαση. Οι βιομετρικές πληροφορίες που αναδύονται από την ιατρική προσέγγιση πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για να εκτιμηθούν καλύτερα οι ιατρικές ανάγκες ενός ασθενή, ενώ η εμπλοκή του/της σε πρώτο πρόσωπο επιτρέπει στη θεραπεία να είναι προσωποκεντρική και συνεπώς περισσότερο αποτελεσματική.

Τα εμπειρικά δεδομένα που συλλέγονται από την ιατρική έρευνα είναι θεμελιώδη για τον καθορισμό των κατάλληλων θεραπειών που πρέπει να λάβει ένας ασθενής. Χρειάζεται επίσης να συνδυαστούν με την προσωπική ενδυνάμωση και την υποστήριξη από ομοτίμους, που παρέχονται από το μοντέλο ανάκαμψης, για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της ασθένειας.

Η Εφαρμογή της Προσέγγισης της Ανάκαμψης στην Έλλειψη Στέγης

Η προσέγγιση της ανάκαμψης αλλάζει τη θεραπεία της ψυχικής ασθένειας, της εξάρτησης από ουσίες και των διαταραχών τραυματικού στρες. Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση δεν έχει ακόμη ενταχθεί στις υπηρεσίες για τους άστεγους.

Στις υπηρεσίες αστέγων σπάνια ακολουθείται η προσέγγιση της ανάκαμψης και πολύ συχνά παρέχονται μόνο υπηρεσίες φροντίδας που αντιμετωπίζουν τις αρχικές ανάγκες. Αρκετοί φορείς εργάζονται για να παρέχουν τις πολλές υπηρεσίες που χρειάζονται για να βοηθήσουν τους άστεγους: στέγαση, καταφύγιο έκτακτης ανάγκης, παροχή τροφίμων, επαγγελματική βοήθεια, ιατρική φροντίδα, υποστήριξη ψυχικής υγείας, προγράμματα αποκατάστασης και κοινωνικών υπηρεσιών – αλλά συχνά διαχωρίζονται λόγω διαφορετικών ροών χρηματοδότησης. Η πρόκληση είναι να δημιουργηθεί ένα ενιαίο, προσανατολισμένο στην ανάκαμψη μοντέλο περίθαλψης σε όλο το διεπιστημονικό δίκτυο παρόχων υπηρεσιών για την έλλειψη στέγης.

Πίνακας 1.

Καθοδηγώντας τον Μετασχηματισμό των Υπηρεσιών με βάση τις Αρχές Ατομικής Ανάκαμψης

---

Tabela 1. Wskazania dla transformacji systemu usług na podstawie zasad indywidualnego zdrowienia [1]

---

Παραδοσιακή Προσέγγιση	Προσέγγιση της Ανάκαμψης – ατομικό επίπεδο	Προσέγγιση της Ανάκαμψης – Συστήματα Υπηρεσιών
Η ανάκαμψη μπορεί να μην είναι δυνατή για όλους.	Η ανάκαμψη είναι δυνατή για όλους.	Ο μετασχηματισμός συστημάτων με βάση της προσέγγιση της ανάκαμψης είναι δυνατός.
Ο αντίκτυπος του τραύματος δεν είναι επαρκώς κατανοητός στην παροχή υπηρεσιών σε άτομα με ιστορικό έλλειψης στέγης.	Ο αντίκτυπος του τραύματος παίζει κεντρικό ρόλο στη ζωή εκείνων που λαμβάνουν υπηρεσίες.	Οι πολιτικές, οι πρακτικές και τα περιβάλλοντα προσαρμόζονται για να διευκολύνουν την τραυματική απόκριση των ανθρώπων που λαμβάνουν και παρέχουν υπηρεσίες.
Τάση να κατηγοριοποιούνται τα άτομα με καθορισμένο τρόπο: «καλά» ή «άρρωστοι», «χρόνια άστεγοι» ή «λήπτες υπηρεσιών», αντί να δουν τις ζωές τους ως δυναμικές διαδικασίες.	Δυναμικά και ολιστικά. Βλέπει τα άτομα μέσα στο συνολικό πλαίσιο της ζωής τους. Η ανάκαμψη είναι μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα σε ένα συνεχές που δεν είναι απαραίτητα γραμμικό.	Δυναμικά και ολιστικά. Βλέπει τον τον οργανισμό ως οργανικό. Προσαρμόζει τις πολιτικές και τις πρακτικές βάσει της ανατροφοδότησης των πελατών και του προσωπικού.
Usługodawcy ekspertami w procesie zdrowienia – wiedzą, co najlepsze dla klienta. Oczekuje się podporządkowania. Może dochodzić do stosowania  przymusu.	Usługodawcy ekspertami w procesie zdrowienia – wiedzą, co najlepsze dla klienta. Oczekuje się podporządkowania. Może dochodzić do stosowania  przymusu.	Promuje się samostanowienie i autonomię personelu, docenia się jego umiejętności. Nacisk na redukcję dysproporcji sił i działania w trybie wzajemnej współpracy. Polityki ukierunkowane na eliminację praktyk nacechowanych przymusem  I redukcję wtórnej traumatyzacji w miejscu pracy.
Οι πάροχοι είναι οι ειδικοί στη διαδικασία της ανάκαμψης και γνωρίζουν τι είναι το καλύτερο για τους πελάτες. Η συμμόρφωση είναι αναμενόμενη. Η βία και ο εξαναγκασμός μπορεί μερικές φορές να υφίστανται.	Ενθαρρύνονται ο αυτοκαθορισμός και η αυτονομία, οι πελάτες είναι οι ειδικοί στη δική τους ανάκαμψη. Οι φορείς είναι συνεργάτες στη διαδικασία της ανάκαμψης. Η βία και ο εξαναγκασμός είναι αντίθετα με την ανάκαμψη, υπονομεύουν την εμπιστοσύνη και τη σύνδεση και οδηγούν στον επανατραυματισμό.	Η αυτοδιάθεση και η αυτονομία στο προσωπικό ενθαρρύνονται και εκτιμώνται για την εξειδίκευσή του. Επικέντρωση στη μείωση των ανισορροπιών ισχύος και στη δράση με συνεργατικούς τρόπους. Οι πολιτικές επιδιώκουν να εξαλείψουν τις πρακτικές καταναγκασμού και να μειώσουν τον επανατραυματισμό στο χώρο εργασίας.
Διαγνωστικά οδηγούμενη, εστιασμένη στα συμπτώματα.	Εστίαση στα δυνατά σημεία, εκτιμώντας τις δεξιότητες και τις ικανότητες.	Επικέντρωση στη δύναμη του οργανισμού, εκτιμά όλο το προσωπικό, τις ικανότητες, τις δεξιότητες και την εξειδίκευση.
Όχι ιδιαίτερα ανοιχτή σε δημόσια κριτική.	Η ανταλλαγή πληροφοριών οδηγεί σε επιλογή, αυτονομία, μεγαλύτερη αυτοδιάθεση, σύνδεση και εμπιστοσύνη	Συνεργατική. Εκτιμά τα μέλη του οργανισμού ως συνεισφέροντες στην ευημερία του. Αναγνωρίζει ανισορροπίες ισχύος και επιδιώκει να μοιραστεί την εξουσία όταν είναι δυνατόν.

---

Πηγή: Prescott L, Harris L. (2007). Moving Forward, Together: Integrating Consumers as Colleagues in Homeless Service Design, Delivery and Evaluation. Rockville, MD: Center for Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration. Manuscript Submitted for Publication.

Ο πίνακας 1 αντιπαραθέτει την παραδοσιακή προσέγγιση («η ανάκαμψη μπορεί να μην είναι δυνατή για όλους») με τις προσανατολισμένες στην ανάκαμψη αξίες («η ανάκαμψη είναι δυνατή για όλους») και οραματίζεται με ποιο τρόπο οι τελευταίες μπορούν να μετασχηματίσουν τις αξίες του συστήματος παροχής υπηρεσιών, ώστε να δημιουργηθεί ένα νέο παράδειγμα φροντίδας και μετασχηματισμού υπηρεσιών προσανατολισμένο στην ανάκαμψη («ο μετασχηματισμός συστημάτων με προσανατολισμό την ανάκαμψη είναι δυνατός»). Ο πίνακας αυτός αποτελεί έναν χρήσιμο οδηγό για τη μετάφραση αξιών ανάκαμψης που αφορούν το άτομο με στόχο τον μετασχηματισμό των συστημάτων φροντίδας.

Ένα χρήσιμο σημείο αφετηρίας για να ενταχτούν οι αρχές της ανάκαμψης μέσα στα συστήματα φροντίδας για ανθρώπους που βιώνουν την έλλειψη στέγης, είναι η δημιουργία σχέσεων που προωθούν την ανάκαμψη, την ενδυνάμωση, την ελπίδα και τις ανθρωποκεντρικές αξίες. Οι άνθρωποι που ανακάμπτουν από διαταραχές ψυχικής υγείας και χρήσης ουσιών αναφέρουν ότι να έχουν σχέση με ένα αξιόπιστο άτομο το οποίο μπορούν να εμπιστευθούν αποτελεί ταυτόχρονα την πιο σημαντική τους ανάγκη και τον πιο σημαντικό μεσολαβητή τους στην ανάκαμψη. Πολλοί άνθρωποι που ξέφυγαν από την κατάσταση της έλλειψης στέγης αποδίδουν την επιτυχία τους στις προσωπικές σχέσεις με άλλους. Συχνά, η διαδικασία της επαναδόμησης του εαυτού συμβαίνει μέσα από τη σχέση με έναν πάροχο υπηρεσιών. Η έρευνα υποστηρίζει ότι η προσέγγιση είναι ένα κρίσιμο βήμα προς τη δέσμευση ατόμων που είναι άστεγα «να δημιουργήσουν μια προσωπική σύνδεση που παρέχει τη σπίθα για το ταξίδι επιστροφής σε μια ζωτική και αξιοπρεπή ζωή». Η επανασύνδεση με μια βιώσιμη αίσθηση του εαυτού και της κοινότητας είναι ένα κρίσιμο βήμα στη διαδικασία ανάκαμψης για άτομα που έχουν βιώσει έλλειψη στέγης.

Η ένταξη των χρηστών των υπηρεσιών αποτελεί μια συγκεκριμένη στρατηγική για την ανάπτυξη προγραμμάτων εξυπηρέτησης αστέγων προσανατολισμένων προς την ανάκαμψη. Η ένταξη στο προσωπικό και η απόδοση ηγετικών ρόλων σε προγράμματα σε άτομα με βιώματα έλλειψης στέγης, προβλημάτων ψυχικής υγείας, χρήσης ουσιών και τραύματος, συνιστά αναγκαίο βήμα για τον μετασχηματισμό της οργανωτικής κουλτούρας και των μοντέλων παροχής υπηρεσιών. Ένα πρόγραμμα υπηρεσίας για αστέγους που το διαχειρίζονται χρήστες υπηρεσιών και το προσωπικό του είναι χρήστες υπηρεσιών εμπίπτει σε τρεις κατηγορίες: υπηρεσίες που διαχειρίζονται χρήστες υπηρεσιών(διευθύνεται και λειτουργεί από μια πλειοψηφία χρηστών υπηρεσιών), υπηρεσίες σε συνεργασία με χρήστες υπηρεσιών (οι χρήστες υπηρεσιών παρέχουν υπηρεσίες σε συνεργασία με μη χρήστες υπηρεσιών), και χρήστες υπηρεσιών εθελοντές και υπάλληλοι (με προσωπικό χρήστες υπηρεσιών).

Εμπνεόμενη από τις αρχές της Προσέγγισης της Ανάκαμψης, η ένταξη των χρηστών υπηρεσιών συμβάλλει σε έναν προσανατολισμό προς την ανάκαμψη προωθώντας την ενδυνάμωση των αστέγων σε όλα τα στάδια της διαδικασίας: όντας «πρεσβευτές ανάκαμψης», οι χρήστες υπηρεσιών – προσωπικό λειτουργούν ως ενσάρκωση της θεμελιώδους αρχή της ανάκαμψης, της ελπίδας.

Ένα επιτυχημένο πρόγραμμα: Η Εμπειρία του Κονέκτικατ

Η πολιτεία του Κονέκτικατ υπήρξε ηγέτιδα στην ανάδειξη της προσανατολισμένης στην ανάκαμψη φροντίδας, ξεκινώντας πρωτοβουλίες με βάση την ανάκαμψη το 2000, προτού αυτή να συμπεριληφθεί στην εθνική ατζέντα της χώρας. Από την αρχή της, ήταν μια πρωτοβουλία με στόχο να μετασχηματίσει το σύστημα φροντίδας ως ένα που «αναγνωρίζει και χτίζει επάνω στο ενεργητικό, τις δυνάμεις και την υγεία και επάρκεια κάθε ατόμου για να υποστηρίξει την επίτευξη μιας αίσθησης κυριαρχίας για την κατάστασή του, ενώ το άτομο επανακτά μια ουσιαστική, εποικοδομητική αίσθηση ως μέλος στην ευρύτερη κοινότητα».

Η πρωτοβουλία του Κονέκτικατ συμπεριλάμβανε μια συνεργασία με το Πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Γέιλ για την Ανάκαμψη και την Κοινοτική Υγεία, με στόχο να δημιουργηθεί ένα Ινστιτούτο Εκπαίδευσης και Κατάρτισης για την Ανάκαμψη που θα καταρτίζει παρόχους σε πεδία όπως το πως να γίνεις ένας καθοδηγητής ανάκαμψης, στον ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό, στο πώς να προσλαμβάνεις και να συνεργάζεσαι με προσωπικό ομοτίμων, στην διαπολιτισμική επάρκεια, κινητοποιητική συνέντευξη και άλλα θέματα.

Αξίζει να υπογραμμίσουμε δύο μαθήματα από την εμπειρία του Κονέκτικατ:

• Το πρώτο μάθημα είναι ότι η ανάκαμψη δεν αναφέρεται σε κάποιου είδους υπηρεσία, παρέμβαση, ή υποστήριξη, αλλά μάλλον σε αυτό που οι ίδιοι οι άνθρωποι σε ανάκαμψη κάνουν για να διευκολύνουν τη δική τους ανάκαμψη. Κάτι τέτοιο είναι σημαντικό αφού υπογραμμίζει τη σημασία της εμπλοκής πελατών, της ανθρωποκεντρικής προσέγγισης και της συνεργασίας με όλα τα μέρη, ώστε να αναπτυχθεί μια κοινή αίσθηση τού πώς θα έπρεπε να μοιάζει ένα προσανατολισμένο στην ανάκαμψη σύστημα φροντίδας.
• Το δεύτερο σημαντικό μάθημα από την εμπειρία του Κονέκτικατ είναι ότι η ανάκαμψη δεν μπορεί απλώς να «προστεθεί» σε υπάρχουσες υπηρεσίες, αλλά πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό στόχο και αξία που ενσωματώνεται συστημικά, για να μετασχηματίσει και να ευθυγραμμίσει εκ νέου τις πολιτικές, τις πρακτικές, τις διαδικασίες, τις υπηρεσίες και την υποστήριξη.

Τα μαθήματα αυτά παρέχουν σημαντική παρακαταθήκη που θα μπορούσε να βοηθήσει να υιοθετηθεί ο προσανατολισμός της ανάκαμψης σε όλο το δίκτυο υποστήριξης των αστέγων.

Συμπερασματικά, η ενδυνάμωση του ατόμου στην ανάκαμψη αποτελεί θεμελιώδη ακρογωνιαίο λίθο της διαδικασίας η οποία δεν είναι γραμμική και πρέπει να βασίζεται στις δυνάμεις και τις ανάγκες του για να χτίσει πάνω στις πολλαπλές ικανότητές του. Η ανάκαμψη θα μπορούσε να γίνει ένας πρωταρχικός στόχος και αξία που θα μπορούσε να μετασχηματίσει και να επανευθυγραμμίσει τις πολιτικές, τις πρακτικές, τις διαδικασίες, τις υπηρεσίες και τις υποστηρίξεις του δικτύου βοήθειας των αστέγων. Αυτές οι αλλαγές έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων που βιώνουν την έλλειψη στέγης.

5.4 Επιπλέον Διάβασμα

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την Παρέμβαση της Ανάκαμψης δείτε:

• Κουραχάνης Ν., Φίτσιου Π., (2019) «Πολιτικές Στέγασης Αστέγων με Ψυχικά Νοσήματα», στο: Κουραχάνης Ν. (Επιστ. Επιμέλεια), Κατοικία και Κοινωνία, Προβλήματα, Πολιτικές και Κινήματα, εκδόσεις Διόνικος, 2019
• Teifion D., Craig T. (2014),  ABC στην ψυχική υγεία, Αθήνα,  Παρισιανού
• Féline, A. Lemperière, T. (1995) Εγχειρίδιο ψυχιατρικής ενηλίκων, Τόμος Α και Β, Αθήνα, Παπαζήση
• SMES-EUROPA, Αξιοπρέπεια και Ευημερία: Πρακτικές προσεγγίσεις στην εργασία με αστέγουςπου αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, ERASMUS+, 2019
• Sheperd et al., Making Recovery a Reality, 2008.