8.1 Εισαγωγή

Οι κοινές προσωπικές εμπειρίες αποτελούν βασικό στοιχείο σε προγράμματα και υπηρεσίες που βασίζονται σε ομοτίμους, όσον αφορά τη συμβολή τους στη δημιουργία τής μεταξύ τους σχέσης. Παρόμοιες εμπειρίες ζωής, βοηθούν στο να «ανοίξουν πόρτες» και να «χτιστούν γέφυρες» μεταξύ των ομοτίμων και των υποστηρικτών τους. Ομοίως, ο στοχασμός πάνω στην βιωμένη εμπειρία και η δημιουργία αφηγήσεων για γεγονότα του παρελθόντος, μπορούν να βοηθήσουν τον ομότιμο να κοιτάξει το παρελθόν και το παρόν από διαφορετική οπτική γωνία, αποδίδοντας σε ορισμένα γεγονότα διαφορετικό νόημα και βρίσκοντας τον δικό του δρόμο για τις αλλαγές στη δική του ζωή. Ωστόσο, εάν θέλουμε να αξιοποιήσουμε στο έπακρο και να διατηρήσουμε την συγκεκριμένη πρακτική ασφαλή τόσο για τους υποστηρικτές των ομοτίμων όσο και για τους ίδιους τους ομότιμους και όλα τα εμπλεκόμενα μέρη- συμπεριλαμβανομένων των επαγγελματιών που εμπλέκονται στην οργάνωση και την εποπτεία των υπηρεσιών- θα πρέπει να γνωρίζουμε καλά τόσο τις πτυχές που βοηθούν στην επίτευξη αυτών των στόχων, όσο και εκείνες που θα πρέπει να αποφευχθούν.

8.2 Στόχοι ενότητας

• Γνώση για τα πιθανά οφέλη από την ανταλλαγή της βιωμένης εμπειρίας.
• Μελέτη των δυσκολιών ανταλλαγής εμπειριών.
• Εξοικείωση με τους μηχανισμούς της αξιοποίησης ανθρώπινων προτύπων στην υποστήριξη από ομοτίμους.
• Κατανόηση της αξίας της βιωμένης εμπειρίας στην υποστήριξη από ομοτίμους.
• Εξοικείωση με τους τρόπους με τους οποίους ο ομότιμος υποστηρικτής μπορεί να δημιουργήσει νόημα και να αναδιαρθρώσει την αυτοβιογραφία.
• Εξοικείωση με πτυχές που σχετίζονται με την αποτελεσματική ανταλλαγή εμπειριών.

8.3 Ανταλλάσσοντας την προσωπική εμπειρία

Αναγνωρίζοντας και εκφράζοντας τις δυνάμεις του εαυτού
Έχει αποδειχθεί ότι οι παρεμβάσεις που βοηθούν στον εντοπισμό και την ανάπτυξη των δυνάμεων του ατόμου έχουν ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της ευημερίας του. Γενικά, οι άνθρωποι που γνωρίζουν τα δυνατά τους σημεία, είναι πιο πιθανό να τα χρησιμοποιήσουν συνειδητά σε συγκεκριμένες καταστάσεις και να προσεγγίσουν τους στόχους τους. Με βάση τη διαπίστωση αυτή, ερευνητές στον τομέα της έλλειψης στέγης θεώρησαν ότι μια μεθοδολογία που θα προσανατολίζει τα άτομα να αξιοποιήσουν τα δυνατά τους σημεία και θα τα βοηθά να δημιουργήσουν επαρκή αυτοαντίληψη μέσα από τη μεσολάβηση ατόμων που έχουν βιώσει την έλλειψη στέγης, μπορεί να διευρύνει τους τρόπους για την έξοδό τους από αυτήν.

Στην έρευνά του, ο Roger Tweed (Tweed et al., 2012) αναφέρει ότι πρώην άστεγοι που ερωτήθηκαν, ενημέρωσαν ότι η αναγνώριση δυνατών τους σημείων (π.χ. συνειδητοποιώντας την αυτοεκτίμησή τους ή συνειδητοποιώντας ότι είχαν κάτι να προσφέρουν) συνέβαλε στην απόδρασή τους από την έλλειψη στέγης. Η μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, παρά την περιθωριοποιημένη θέση στην κοινωνία, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έλλειψη στέγης αντιλαμβάνονται τις προσωπικές τους δυνάμεις. Ταυτόχρονα, διαπιστώθηκε ότι τα άτομα που βίωσαν μεγαλύτερες περιόδους έλλειψης στέγης έχουν περισσότερες δυσκολίες στον εντοπισμό των προσωπικών τους δυνάμεων.

Τα συμπεράσματα αυτά μας κάνουν να πιστεύουμε ότι η ενθάρρυνση της αναγνώρισης των ίδιων δυνάμεων είναι μια σημαντική πτυχή που πρέπει να διαχειριστούμε όταν εργαζόμαστε με άτομα που είναι άστεγα. Πιο στοχευμένα, είναι ενδιαφέρον να προσανατολίσουμε την παρέμβαση σε εκείνα τα δυνατά σημεία που τείνουν να επικρατούν ανάμεσα στα άτομα που βιώνουν έλλειψη στέγης. Οι ερευνητές εντόπισαν μια σειρά από δυνάμεις που αναφέρονταν συχνότερα από άστεγους ή πρώην άστεγους σε συνεντεύξεις (Tweed at al.).

Οι πιο πολλές από τις παραπάνω δυνάμεις σχετίζονται με όσα αναφέρονται στην ταξινόμηση VIA (Values in Action), η οποία αναπτύχθηκε από τους Peterson C. και Seligman M.E.P. Περιλαμβάνει 24 διαφορετικές δυνάμεις χαρακτήρα και έχει χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά σε ένα ευρύ φάσμα διαπολιτισμικής έρευνας. Η επιστημονική έρευνα (https://www.viacharacter.org/survey/account/register) είναι διαθέσιμη δωρεάν σε περισσότερες από 20 γλώσσες στην ιστοσελίδα του Institute on Character.

Υποστήριξη ομοτίμων και βιωμένη εμπειρία

Αναμφίβολα, το να μοιράζεται κανείς τις προσωπικές του εμπειρίες αποτελεί σημαντικό μέρος των προγραμμάτων και υπηρεσιών που βασίζονται στην προσέγγιση ομοτίμων, όσον αφορά τη συμβολή τους στην δημιουργία της σχέσης μεταξύ τους. Παρόμοιες εμπειρίες ζωής βοηθούν να «ανοίξουν πόρτες» και να «χτιστούν γέφυρες» μεταξύ των ομοτίμων και των υποστηρικτών τους. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλα οφέλη από την ανταλλαγή βιωμένων εμπειριών (Psych Hub, 2021). Η ανταλλαγή προσωπικών εμπειριών:

• Εμπνέει ελπίδα, δείχνοντας ότι υπάρχουν λύσεις και τρόποι εξόδου ακόμη και από τις πιο δύσκολες καταστάσεις και τις έχουν βρει άνθρωποι με παρόμοια προβλήματα. 
• Συμβάλλει ώστε ο ομότιμος να νιώθει λιγότερο ένοχος για την κατάστασή του, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη κινητοποίηση για να ψάξει για λύσεις ή βοήθεια (ή να δεχτεί τη βοήθεια που προσφέρεται).
• Αποτελεί έναν από τους καλύτερους τρόπους προώθησης της ενδυνάμωσης και συμβολής στην καταπολέμηση του στίγματος.
• Μπορεί να μειώσει την πιθανότητα υποτροπής.
• Αξιοποιεί την βοήθεια στους άλλους ως ισχυρό εργαλείο για να βοηθήσει κάποιος τον εαυτό του.

Μειονεκτήματα και δυσκολίες στην ανταλλαγή εμπειριών

Βιωμένες εμπειρίες που λέγονται σε πρώτο πρόσωπο μπορούν να εμπνεύσουν ελπίδα και ενθάρρυνση σε όσους περνούν μια δύσκολη φάση εκείνη τη στιγμή. Ωστόσο, για όσους τις μοιράζονται μπορεί να είναι πολύ δύσκολο, ειδικά όταν πρόκειται για προσωπικές εμπειρίες που σχετίζονται με αγώνες, απώλεια ή πόνο. Συχνά αυτές είναι οι πιο οδυνηρές αναμνήσεις στη ζωή ενός ανθρώπου και μπορεί ακόμα να παλεύει με δύσκολα συναισθήματα ενώ τις θυμάται. Η απροθυμία για ανταλλαγή εμπειριών μπορεί να έχει και άλλα κίνητρα, όπως το φόβο της κριτικής, τη ντροπή για κάτι που συνέβη παλιότερα, την απροθυμία να αποκαλυφθεί η ευθραυστότητα, τη δυσπιστία προς ένα άτομο ή μια ομάδα με την οποία πρόκειται η εμπειρία να μοιραστεί.

Συνήθως, χρειάζεται χρόνος και εξάσκηση για να νιώσουν άνετα οι άνθρωποι να μοιραστούν την εμπειρία τους. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο, κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης για στελέχη υποστήριξης ομοτίμων), συνιστάται να γίνονται μικρά βήματα κάθε φορά και να υπάρχει προσοχή ώστε να μην πιέζονται οι υποψήφιοι υποστηρικτές ομοτίμων να μοιραστούν ενδόμυχες πτυχές των ιστοριών τους, καθώς αυτό είναι κάτι που θα προέλθει από τους ίδιους. Οι συμμετέχοντες θα πρέπει να αισθανθούν ότι έχουν τον έλεγχο της κατάστασης και είναι ελεύθεροι να αποφασίσουν ποιες πτυχές των ιστοριών τους θέλουν να μοιραστούν και σε ποια περίσταση. Ειδικά στην αρχή του προγράμματος, όταν η ομάδα δεν είναι ακόμη καλά δομημένη και τα μέλη της εξοικειωμένα μεταξύ τους, η «αναμενόμενη» οικειότητα χρειάζεται να αναπτύσσεται με προσοχή. Για το σκοπό αυτό, συνιστάται η ευελιξία στον σχεδιασμό των ασκήσεων και στην ανάθεση εργασιών προς τους συμμετέχοντες. Για παράδειγμα, εάν ζητήσετε από τους συμμετέχοντες να σκεφτούν τις προηγούμενες εμπειρίες τους, θα είστε προσεκτικοί για να τους αφήσετε την ελευθερία να επιλέξουν ποιες εμπειρίες ή γεγονότα θα αναδείξουν.

Η ταμπέλα της βιωμένης εμπειρίας

Οι ομότιμοι υποστηρικτές- και οι ειδικοί από εμπειρία γενικά- κάποια στιγμή μπορεί να έχουν την αίσθηση ότι ολόκληρη η ταυτότητά τους περιορίζεται στην ταμπέλα της «βιωμένης εμπειρίας» και η γνώμη τους εκτιμάται μόνο λόγω αυτού. Προκειμένου να αποφευχθεί αυτή η κατάσταση, είναι σημαντικό οι επαγγελματίες που συνεργάζονται με ομότιμους υποστηρικτές να γνωρίζουν ότι οι τελευταίοι είναι πολλά περισσότερα από την εμπειρία τους και ότι έχουν κι άλλες ικανότητες για να συμβάλουν στο κοινό έργο. Oι επαγγελματίες πρέπει να είναι προσεκτικοί για να αποφύγουν την αναφορά αποκλειστικά στην πτυχή της βιωμένης εμπειρίας. Αντ’ αυτού, μπορεί να προσπαθήσουν να κάνουν μικρές ενέργειες για να βοηθήσουν τον ομότιμο υποστηρικτή να ανακαλύψει ή να επιβεβαιώσει τις άλλες ικανότητες και δεξιότητές του. Τέτοιες θα μπορούσαν να είναι, για παράδειγμα, η διαβούλευση με τους ομοτίμους υποστηρικτές σε θέματα που δεν σχετίζονται αυστηρά με την εμπειρία από πρώτο χέρι, περιστασιακά σχολιάζοντας τα θετικά του ομότιμου υποστηρικτή σε κάτι.

Ανταλλάσσοντας εμπειρίες αποτελεσματικά

Για να είναι αποτελεσματική, η διαδικασία ανταλλαγής εμπειριών πρέπει να έχει μελετηθεί σοβαρά και να έχει εκτελεστεί προσεκτικά. Παρακάτω είναι μερικές βασικές σκέψεις ώστε να είναι αποτελεσματική.

Απορρίψτε τη μία και μόνη προσέγγιση που ταιριάζει σε όλους

Είναι ουσιαστικό να κατανοήσουμε ότι καμία εμπειρία δεν είναι ίδια με κάποια άλλη – υπάρχουν πάντα πολλοί παράγοντες που προσθέτουν αποχρώσεις και παραλλαγές. Ομοίως, πρέπει να γνωρίζουμε ότι παρόλο που μια κατάσταση μπορεί να είναι παρόμοια, οι ανάγκες και οι προσδοκίες δύο διαφορετικών ανθρώπων δεν χρειάζεται να είναι οι ίδιες. Πράγματι, κάτι που λειτούργησε για ένα άτομο θα μπορούσε να λειτουργήσει για ένα άλλο, αλλά όχι απαραίτητα.

Πρόθεση και δράση που διατηρούνται με την πάροδο του χρόνου

Η αλλαγή είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχει μια σταθερή πρόθεση που συνοδεύεται από δράση εκ μέρους του ομότιμου που λαμβάνει βοήθεια, αμφότερες δε διατηρούνται με την πάροδο του χρόνου. Η κατανόηση αυτών των παραγόντων είναι «απαραίτητη» για να πετύχει το πρόγραμμα και ως εκ τούτου, οι ομότιμοι υποστηρικτές δεν πρέπει να ξεχάσουν να το μεταφέρουν ενώ μοιράζονται την εμπειρία τους.

Σκόπιμη ανταλλαγή εμπειριών

Οι ομότιμοι υποστηρικτές δεν μεταδίδουν τυχαία κομμάτια της εμπειρίας τους. Αναλύουν και ορίζουν τον σκοπό της ανταλλαγής συγκεκριμένων κομματιών εμπειρίας σε διαφορετικά στάδια της παρέμβασής τους, ώστε να διασφαλίσουν ότι μοιράζονται πτυχές της ιστορίας τους που μπορούν να είναι πραγματικά χρήσιμες για τους ομοτίμους τους. Συνήθως, θα είναι μια λογική συνέπεια της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης μεταξύ του ομότιμου και του παράγοντα υποστήριξης ομότιμων, π.χ. μετά από αίτημα του ομότιμου ή μετά από ανίχνευση συγκεκριμένης ανάγκης του ομότιμου, βάσει της συμπεριφοράς του.

Ο στόχος της ανταλλαγής εμπειριών είναι να εμπνεύσει την ελπίδα, να προσφέρει ιδέες για αντιμετώπιση, να συζητήσει εναλλακτικές λύσεις. Ωστόσο, κάποιες φορές ένα άτομο μπορεί να μην είναι ακόμη προετοιμασμένο για ορισμένες εξελίξεις, ή μπορεί να μην έχει φτάσει η κατάλληλη στιγμή. Σε τέτοιες περιπτώσεις, κάτι που αρχικά προοριζόταν να βοηθήσει θα μπορούσε να οδηγήσει σε προκατάληψη ή πρόσθετες προκλήσεις.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ομότιμοι υποστηρικτές θα προσπαθήσουν να αποφύγουν να μοιραστούν πτυχές που ενέχουν τον κίνδυνο να αποβούν προβληματικές ή να προκαλέσουν προκατάληψη για ορισμένες λύσεις ή υπηρεσίες.

Κρατήστε το ρεαλιστικό

Η ανταλλαγή εμπειριών γίνεται για να επιτρέψει στους ανθρώπους να συνδεθούν με τον καθένα μέσω της βιογραφίας τους. Για το σκοπό αυτό, χρειάζεται να μπορούν να συνδεθούν με την ιστορία που αφηγούμαστε. Στην πράξη, αυτό σημαίνει την προσπάθεια να βρίσκεται μια ισορροπία ανάμεσα στην περιγραφή της σκληρότητας των δικών τους εμπειριών και της υπερβολής στην ανάδειξη θετικών διαστάσεων σε πραγματικά δύσκολες καταστάσεις.

Ο ομότιμος είναι αυτός που θα αποφασίσει

Η υποστήριξη από ομότιμους είναι ένα εργαλείο που θα καθοδηγήσει τον ομότιμο στη λήψη των δικών του αποφάσεων και θα ενισχύσει την αυτογνωσία του. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί ως τρόπος επηρεασμού των αποφάσεων των ομοτίμων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ένας ομότιμος υποστηρικτής πρέπει να αποφεύγει να λέει στον ομότιμό του τι να κάνει ή ακόμη και να δίνει άμεσες συμβουλές σχετικά με τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν. Εάν επιλέξει να ενημερώσει τον ομότιμό του για την εμπειρία του, είναι για να του προσφέρει μια διευρυμένη προοπτική και να τον βοηθήσει να αισθανθεί ότι δεν είναι μόνος σε αυτό που βιώνει.

Η γλώσσα μετράει

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ομότιμος υποστηρικτής είναι πολύ σημαντική όντας ο αγωγός που μεταφέρει το μήνυμα. Όταν χρησιμοποιείται σωστά, θα βοηθήσει στη υποστήριξη των όψεων που εκτέθηκαν παραπάνω. Είναι επιθυμητό για τους ομοτίμους να χρησιμοποιούν ρήματα πιθανότητας- μπορεί, ενδέχεται, θα μπορούσε …- και να αποφεύγουν τα ρήματα που εκφράζουν βεβαιότητα, όπως θα, πρέπει, δεν μπορούν…

Έλλειψη κοινής κατανόησης της βιωμένης εμπειρίας

Η έλλειψη στέγης είναι σύνθετο φαινόμενο που μπορεί να επηρεάσει άτομα από διαφορετικό υπόβαθρο, εθνική καταγωγή, θρησκευτικές πεποιθήσεις, σεξουαλικό προσανατολισμό και κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Επιπλέον, η έλλειψη σταθερής στέγης συχνά συνδυάζεται με άλλες καταστάσεις και προβλήματα, όπως πρόβλημα σωματικής ή ψυχικής υγείας, σωματική, σεξουαλική ή συναισθηματική κακοποίηση, ποικίλα είδη τραυμάτων, εθισμούς, δυσκολίες επικοινωνίας.

Τώρα, φανταστείτε ότι ο ομότιμος υποστηρικτής και ο ομότιμος που έχει οριστεί να συνεργαστεί μαζί του μοιράζονται τη βιωμένη εμπειρία της έλλειψης στέγης, αλλά, εκτός αυτού, το υπόβαθρο και η εμπειρία τους διαφέρουν σημαντικά.

Κατ’ αρχάς, όλα τα μέρη πρέπει να κατανοήσουν ότι μπορεί να είναι δύσκολο να επιτευχθεί ένα ιδανικό επίπεδο παραλληλισμού στη βιωμένη εμπειρία μεταξύ δύο ατόμων στο πλαίσιο της υποστήριξης από ομοτίμους. Θα υπάρξουν σχέσεις ομοτίμων όπου το επίπεδο της κοινής εμπειρίας είναι εξαιρετικά υψηλό και θα υπάρχουν άλλες όπου υπάρχει ένα γενικό πλαίσιο κοινής εμπειρίας (στην περίπτωσή μας το βίωμα της έλλειψης στέγης) αλλά πολλές διαφορές μπορούν να παρατηρούνται. Σίγουρα, η σύνδεση και το κοινό έδαφος μπορεί να είναι πιο  εύκολα στην πρώτη περίπτωση. Ωστόσο, η ανταλλαγή ενός συνολικού πλαισίου εμπειριών επαρκεί για να συνδεθούν δυο άνθρωποι με την προϋπόθεση ότι ο ομότιμος υποστηρικτής έχει την ικανότητα να συμμερίζεται τον ομότιμο και να κατανοεί τις συγκεκριμένες καταστάσεις στις οποίες βρίσκεται.

Ανταλλαγή της βιωμένης εμπειρίας σε άλλα επίπεδα

Η ανταλλαγή εμπειριών με ομοτίμους δεν είναι ο μόνος τρόπος για να συμβάλλουν στην κοινότητα και να βοηθήσουν τους άλλους με τις δικές τους εμπειρίες. Η συμμετοχή ατόμων που έχουν εμπειρία στον σχεδιασμό, την υλοποίηση και την αξιολόγηση υπηρεσιών, είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για τη ανάδειξη διαφορετικών οπτικών που μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά τις πιθανότητες των υπηρεσιών να καλύψουν τις ανάγκες των χρηστών και την επίτευξη των γενικών στόχων ενός προγράμματος. Αναμφίβολα, κάθε προσπάθεια προς αυτήν την κατεύθυνση, πρέπει να βασιστεί στην κατανόηση της αξίας της βιωμένης εμπειρίας και των δυνατοτήτων της όταν αφορά τον σχεδιασμό υπηρεσιών, την αλλαγή του συστήματος ή την προσαρμογή της ανταπόκρισής του σε συγκεκριμένες κοινωνικές προκλήσεις.

Επιπλέον, για να λειτουργήσει αυτή η προσέγγιση πρέπει να υπάρχει πραγματική πρόθεση και δέσμευση από πλευράς αρμόδιων για την ένταξη διαφορετικών ενδιαφερόμενων μερών στη διαδικασία, η οποία απαιτεί ορισμένες προσπάθειες και επιμονή για τη δημιουργία και τη διατήρηση του κατάλληλου πλαισίου. Σημαντική επίσης παράμετρος είναι ότι, στην περίπτωση που η συμμετοχή σε συγκεκριμένο καθορισμένο πρόγραμμα θα λάβει χώρα άπαξ, οι ειδικοί από εμπειρία είναι απαραίτητο να έχουν εκ των προτέρων επαρκή πληροφόρηση σχετικά με τον σκοπό και τις επιπτώσεις της δραστηριότητας, καθώς και για τον αντίκτυπο της συνεισφοράς τους στη συνέχεια. Αυτό θα τους βοηθήσει να είναι σαφείς σχετικά με το ρόλο τους, να αισθανθούν εγκάρδια, και θα τους ενθαρρύνει να συνεχίσουν να συνεισφέρουν με την εμπειρία τους στο μέλλον.