1.1 Wprowadzenie
W sekcji 1 przedstawione zostanie pojęcie wsparcia rówieśniczego oraz tryb szkolenia rówieśników wspierających przyjęty w programie ATL. Przedstawione będą cele i wartości wsparcia rówieśniczego. Przybliżona zostanie czytelnikowi postać rówieśnika wspierającego wraz z jego podstawowymi funkcjami i obowiązkami, znaczenie poufności jako czynnika budującego relację oraz wpływ pomagania innym na samego rówieśnika wspierającego.
1.2 Rezultaty edukacyjne
- Rozwinięcie pojęcia wsparcia rówieśniczego
- Wskazanie zasad obowiązujących przy udzielaniu wsparcia rówieśniczego
- Rozróżnienie rodzajów wsparcia rówieśniczego
- Zdefiniowanie roli rówieśnika wspierającego
- Wskazanie obowiązków rówieśnika wspierającego
- Rozpoznanie wagi tajemnicy i poufności w pracy rówieśnika wspierającego
1.3 Wprowadzenie do wsparcia rówieśniczego
Czym jest wsparcie rówieśnicze?
„Rówieśników” można zdefiniować jako osoby należące do tej samej grupy społecznej ze względu na wspólnie posiadaną cechę, np. wiek, pochodzenie, umiejętności czy status społeczny. O rówieśnikach można też mówić jako o uczestnikach wspólnego grupowego działania: warsztatu, stowarzyszenia na rzecz … itp.
Przez wsparcie rówieśnicze w ogólnym sensie rozumie się sytuację, w której dwie lub więcej osób o podobnych doświadczeniach życiowych łączy partnerska relacja mająca na celu wzajemne wspieranie się, zwłaszcza jeśli jedna lub więcej osób znajduje się w trudnej sytuacji (Peer2peer vocational training course, 2015). Sformułowanie ścisłej definicji wsparcia rówieśniczego jest trudne przede wszystkim dlatego, że jedną z cech definiujących wsparcie rówieśnicze jest jego elastyczność i dostosowywanie się do potrzeb osoby, której służy. Dlatego z biegiem czasu wykształciły się i współistnieją do dziś różne formy wsparcia rówieśniczego.
Prawdopodobnie najczęstszą jego postacią są grupy samopomocy, z których wyrosła też zorganizowana praktyka wzajemnego wsparcia. Nowszą – bardziej sformalizowaną – formą wsparcia rówieśniczego jest wsparcie świadczone przez osoby zatrudnione w ramach profesjonalnych placówek i usług.
Jeśli chodzi o liczbę zaangażowanych osób, wsparcie rówieśnicze może mieć miejsce w większej grupie, w której kilku (lub wszyscy) członkowie szukają wsparcia i oferują wsparcie innym. W tym przypadku wymiana ma charakter wielostronny i łatwiej jest zachować względną równowagę między wsparciem udzielanym a otrzymywanym. Inną formą wsparcia rówieśniczego jest ta, która angażuje tylko dwie osoby, w której jedna zazwyczaj przejmuje rolę mentora.
Niniejszy program szkoleniowy koncentruje się na sformalizowanym wsparciu rówieśniczym, zapewnianym przez wyszkolone osoby, zachodzącym w relacji 1:1.
Do tej pory wsparcie rówieśnicze było wykorzystywane przede wszystkim na rzecz osób zmagających się z problemami zdrowia psychicznego oraz osób nadużywających szkodliwych substancji. Zastosowanie tej metodologii w kontekście innych problemów społecznych i indywidualnych było ograniczone. W szczególności w odniesieniu do osób dotkniętych bezdomnością autorzy nie znaleźli dostępnych programów szkoleniowych. Niewiele też znaleziono informacji o aktualnie trwających programach wzajemnego wsparcia w tej grupie. Nie musi to oznaczać, że ich nie ma; wsparcie rówieśnicze może być realizowane w nieformalnym kontekście między osobami o wspólnym doświadczeniu bezdomności. Autorzy doszli do takiego wniosku na podstawie badań dokumentacji oraz pracy grup fokusowych i wywiadów z profesjonalistami i usługobiorcami z obszaru bezdomności.
W związku z powyższym niniejszy program szkoleniowy ma na celu stworzyć podstawy dla uruchomienia bardziej sformalizowanej i ustrukturyzowanej praktyki dostępnej dla osób zmagających się z bezdomnością.
Cel wsparcia rówieśniczego
Ogólnym celem wsparcia rówieśniczego jest pomóc drugiej osobie w znalezieniu drogi w trudnej sytuacji czy okolicznościach, które mogą mieć bardzo różny charakter. W związku z tym wsparcie rówieśnicze wymaga nawiązania dialogu, dzielenia się informacjami, stawiania wymagań i wzajemnego wzmacniania.
Wsparcie rówieśnicze nie ma na celu dostarczania gotowych odpowiedzi i rozwiązań. W większości przypadków każda osoba jest w stanie znaleźć swoje własne odpowiedzi. Dlatego też, zamiast udzielać rad, rówieśnik wspierający będzie towarzyszył drugiej osobie w procesie poszukiwania tych odpowiedzi wykorzystując do tego swoje własne doświadczenie. Wsparcie rówieśnicze nie polega też na nieustannym „mentorowaniu” w każdej dziedzinie. Często jest nim po prostu rozmowa, wysłuchanie zdejmujące ciężar z barków drugiej osoby.
Niedawne badanie przeprowadzone w celu zidentyfikowania krytycznych elementów wsparcia rówieśniczego w populacji osób bezdomnych z udziałem 40 rówieśników i specjalistów z organizacji oferujących te usługi podkreśla jako najbardziej doceniane przez respondentów następujące atrybuty wsparcia rówieśniczego (Barker i in. 2019):
- Rozwijanie silnej relacji, opartej na zaufaniu i wspólnym doświadczeniu
- Zachowywanie poufności
- Wsparcie emocjonalne
- Dostosowanie się do osobowości i zachowań osób wspieranych
- Odmienność od pomocy profesjonalnej
- Empatia i słuchanie
- Tworzenie pomostu do profesjonalnej pomocy
- Zaangażowanie na rzecz osoby wspieranej
Wieloproblemowość
Wsparcie rówieśnicze ma na celu pomoc osobom, których problemy często mają charakter kompleksowy. Nierzadko osoba bezdomna ma do czynienia nie z jedną a z wieloma przeciwnościami. Można jednocześnie być ofiarą przemocy, doświadczać problemów psychicznych i nadużywać substancji psychoaktywnych. W niektórych sytuacjach te przypadłości są przyczyną bezdomności, w innych konsekwencją niestabilności lub braku schronienia. Tak czy inaczej, wszystkie te czynniki składają się na obecną sytuację człowieka i wywierają wpływ na jego rozwój do tego stopnia, że postęp w zdrowieniu i integracji społecznej może być niemożliwy, o ile te deficyty nie zostaną wzięte pod uwagę i poddane stosownemu oddziaływaniu. Dlatego wiedza o tym, z jakimi dodatkowymi problemami boryka się osoba bezdomna, jest bardzo istotna dla zaplanowania interwencji rówieśniczej.
Wartości wsparcia rówieśniczego
(adaptacja z „Peer2Peer”, 2015)
Nadzieja |
• Relacja rówieśnicza oferuje wyjątkowe środowisko zdrowienia i jest skutecznym sposobem budzenia nadziei i optymizmu. • Rówieśnicy (partnerzy) wspierający są wiarygodnymi wzorami do naśladowania i dowodami na realność zdrowienia. • Wszyscy – wspierający i wspierani – są wyjątkowymi osobami ze swymi nadziejami, marzeniami i aspiracjami. • Można uczyć się i rozwijać również na gruncie wyzwań i niepowodzeń. Nadzieja |
Doświadczenie |
• Wszyscy jesteśmy najlepszymi ekspertami w zakresie własnego doświadczenia. • Istnieje wiele dróg zdrowienia i różne sposoby rozumienia i interpretowania doświadczeń. • Dzielenie się własnymi doświadczeniami może być skutecznym katalizatorem osobistej zmiany i rozwoju. • Rówieśnicy wspierający świadomie wykorzystują swoje doświadczenie, aby zachęcać i wspierać proces zdrowienia drugiej osoby. |
Równość |
• Relacja wsparcia rówieśniczego jest oparta na równości; władza podzielona jest równo – to pomaga zaufać i dzielić się z drugim. • Osoby wspierające nie okazują ani nie sprawują władzy nad osobami wspieranymi. • Osoby wspierające nie diagnozują ani nie oferują usług medycznych osobom wspieranym. • Rówieśnicy wspierający mają obowiązek stawić czoła stygmatyzacji i dyskryminacji, na które napotykają podczas pełnienia swej roli. |
Wzajemność |
• Jesteśmy jako osoby współzależni i wszyscy mamy coś do wniesienia. • Wzajemność rozwija się poprzez oparte na szacunku dla drugiego dzielenie się pomysłami, wiedzą i doświadczeniem. • Wzajemność rozwija się poprzez dyskusję nad tym i negocjowanie tego, co jest pomocne w relacji. • Wszystkie osoby zaangażowane w daną relację są odpowiedzialne za jej funkcjonowanie. |
Upodmiotowienie (samostanowienie) |
• Zdrowienie jest zadaniem każdego człowieka, a relacja wsparcia rówieśniczego polega na wspólnym uczeniu się. • Upodmiotowienie ma miejsce, gdy czerpiemy z naszych mocnych stron i umiejętności, zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo. • Podejmowanie ryzyka, próbowanie nowych rzeczy i wychodzenie poza strefę komfortu jest niezbędne dla rozwoju osobistego i zmiany. • Uzyskiwanie władzy i kontroli nad sobą samym wynika z rozpoznawania własnych potrzeb, dokonywania wyborów i brania odpowiedzialności za przyjęte rozwiązania. • Wspieranie ludzi w procesie zmiany polega na „byciu z” a nie „robieniu dla/za”. |
Akceptacja |
• Relacja rówieśnicza polega na zaakceptowaniu drugiego takim, jakim jest, bez osądu, oczekiwań i wymagań. • Relacja rówieśnicza ma na celu pomóc rówieśnikowi zaakceptować siebie takim, jakim jest, ze świadomością, że są w nim rzeczy, których zmienić się nie da i że jest to całkowicie w porządku. |
Empatia |
• Empatia i współczucie leżą u podstaw relacji z rówieśnikiem. • Współczucie dla innych zasadza się na współczuciu dla siebie. • Empatia we wsparciu rówieśniczym to umiejętność rozumienia i dzielenia uczuć drugiej osoby. • Osoba wspierająca może często osobiście utożsamiać się z doświadczeniem, jakie przeszedł lub przechodzi rówieśnik. |
Rówieśnik (partner) wspierający
Rówieśnik wspierający to osoba, która ma za sobą doświadczenie życiowe podobne do tego, przez które przechodzi jego wspierany partner. Rówieśnik jest już na bardziej zaawansowanym etapie procesu zdrowienia, utrzymuje się w tym procesie od dłuższego czasu lub być może go zakończył. Odwołuje się do osobistych doświadczeń i drogi zdrowienia w sposób, który budzi nadzieję u wspieranego partnera. Za sprawą swych doświadczeń życiowych zdobył konkretną, empiryczną wiedzę na temat problemów i sytuacji, z jakimi zmaga się wspierana osoba.
Podjęcie roli rówieśnika wspierającego w sformalizowanym i profesjonalnym kontekście wymaga przejścia specjalnego szkolenia w celu zdobycia podstawowej wiedzy na temat metodologii wsparcia rówieśniczego oraz rozwijania umiejętności prowadzenia interwencji w ramach wsparcia rówieśniczego.
Wsparcie rówieśnicze to praktyka, która ma na celu wspieranie jednostek we wprowadzaniu pożądanych zmian w ich życiu. Dlatego zdrowienie i dobrostan samego wspierającego są kluczowymi elementami wzorcowego doświadczenia, w szczególności zaś wiara w zdolność człowieka do budowania, zmiany i odbudowy samego siebie oraz relacji z otoczeniem.
Bardzo ważne jest, aby przyszły rówieśnik (partner) wspierający, zanim podejmie się pomagania innym, zajął się budowaniem zdrowej relacji z samym sobą. Obejmuje to następujące zagadnienia:
Szacunek do samego siebie – na tej samej zasadzie, jak szanuje się i jest się miłym dla innych ludzi.
Samoświadomość – sposób, w jaki człowiek postrzega samego siebie, jaki ma obraz siebie oraz w jaki sposób siebie identyfikuje.
Samoakceptacja – zdolność akceptowania siebie takim, jakim się jest, swych dobrych i złych cech, tego, co jest się w stanie i czego nie jest się w stanie zmienić.
Samostanowienie – zdolność dokonywania wyborów i kierowania własnym życiem, poczucie kontroli nad własnym życiem.
W każdym przypadku organizacja przygotowująca i/lub rekrutująca rówieśnika wspierającego musi mieć pewność, że osiągnął on wystarczający etap zdrowienia i życiowej odporności do tego, by wspierać innych.
Wzorzec osobowy
Teoria nauk społecznych mówi, że ludzie uczą się obserwując zachowania, postawy i skutki tych zachowań u innych. Człowiek decyduje, które z tych zachowań odtwarzać we własnym życiu. Ilekroć ktoś czerpie z przykładu innej osoby inspirację lub motywację do osiągnięcia określonego celu lub uzyskania pewnych atrybutów i dzieje się to przez dłuższy czas, możemy powiedzieć, że osoba ta jest dla niego wzorem.
Wzorami do naśladowania mogą być postaci z historii, kultury, postaci realne i fikcyjne, z kręgu rodziny/przyjaciół czy pracy zawodowej. Większość z nas miała kiedyś taki wzorzec osobowy. Można mieć jeden wzorzec, można mieć ich kilka. Można kogoś naśladować w określonym obszarze życia lub we wszystkim.
Kluczową funkcją rówieśnika wspierającego jest bycie wzorem w wychodzeniu z trudnych sytuacji życiowych. Dzielenie się przez niego własnymi doświadczeniami jest podstawą do wzorowania się na nim. Obserwacje dotyczące wsparcia rówieśniczego prowadzone w placówkach zdrowia psychicznego wskazują na to, że osoby wspierające są często postrzegane jako wzór do naśladowania nie tylko przez rówieśników, ale także przez personel nie mający jeszcze doświadczenia życiowego, ponieważ zachęcają one obie grupy do optymizmu i powstawania z kryzysów (Lawn i in. , 2008).
Korzyści płynące z pomagania innym
Badania pokazują, że pomaganie innym jest korzystne nie tylko dla tych, którzy otrzymują pomoc, ale także dla pomagających. Pozytywny wpływ na życie innej osoby i idąca za tym aprobata społeczna prowadzi do lepszego postrzegania samego siebie i większego poczucia sprawczości. Wyniki ankiet prowadzonych wśród osób, które udzielają wsparcia innym, wskazują na takie korzyści jak poczucie, że jest się kimś cenionym i ważnym, za czym idzie wzrost pewności siebie i postępy w rozwoju osobistym.
Nie można jednak zapominać, że pełnienie roli rówieśnika wspierającego wiąże się niekiedy również ze zmęczeniem i negatywnymi emocjami, frustracją lub przeciążeniem. W ramach programów wsparcia rówieśniczego można tym negatywnym skutkom zapobiegać, o ile program jest prawidłowo zaplanowany, a osoby wspierające przejdą wcześniej stosowne szkolenie i same otrzymają wsparcie podczas realizacji programu. W istocie badania wskazują, że właśnie równowaga między udzielanym a otrzymywanym przez rówieśników wsparciem prowadzi do skutecznego wdrażania wsparcia rówieśniczego.
Należy rozróżnić różne rodzaje wsparcia uzyskiwanego przez rówieśnika wspierającego – wsparcie uzyskiwane w ramach wzajemnej relacji ze wspieranym rówieśnikiem oraz wsparcie uzyskiwane od osoby trzeciej, niezwiązanej z relacją rówieśniczą, np. od superwizora, konsultanta. Obie formy uzyskiwanego wsparcia nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają. Jest to też wsparcie o różnym charakterze. Sekcja 3 zawiera więcej informacji na temat wyzwań, z jakimi mogą się zetknąć rówieśnicy wspierający, oraz podpowiedzi, jak wspierać ich w radzeniu sobie z tymi wyzwaniami.
Podstawowe funkcje rówieśnika wspierającego
Program Peer Housing Support, promowany przez koalicję Greater Victoria na rzecz walki z bezdomnością, zdefiniował cztery podstawowe funkcje wsparcia rówieśniczego w odniesieniu do osób doświadczających bezdomności.
Wsparcie towarzyskie i emocjonalne | Łączność ze wsparciem profesjonalnym i zasobami środowiska |
· Budzenie nadziei i przekonania, że jest wyjście z sytuacji. · Słuchanie, dzielenie się doświadczeniami, wspólne rozwiązywanie problemów i coaching. · Zrozumienie barier społecznych lub emocjonalnych, które mogą uniemożliwiać rówieśnikowi postęp w procesie zdrowienia. | · Pomoc w rozpoznaniu barier i rzuceniu pomostu do profesjonalisty, którego pomoc jest niezbędna rówieśnikowi, by rozpocząć lub kontynuować proces zdrowienia. · Praca nad świadomością w celu zachęcenia rówieśnika do kontaktu/zaangażowania się w usługi i zasoby środowiska społecznego. |
Zarządzanie codziennością | Rinnalla kulkeminenKontynuacja |
• Pomoc w radzeniu sobie z codziennymi sytuacjami życiowymi (proponowanie aktywności, zapoznawanie z narzędziami, wypracowywanie zdrowych nawyków na bazie własnych doświadczeń). | · Zaoferowanie długoterminowej relacji i wsparcia w celu podtrzymania zaangażowania w proces zdrowienia. · Inspirowanie rówieśnika do wyznaczania sobie celów związanych z zamieszkaniem i zdrowieniem oraz długoplanowe wspieranie go w osiąganiu tych celów. |
Obowiązki i odpowiedzialność osoby wspierającej
W Programie Rówieśniczego Wsparcia Mieszkaniowego (Peer Housing Support Program) wskazano na następujące obowiązki agenta wsparcia rówieśniczego wobec osoby wspieranej (Program Toolkit: Best Practices for Peer Housing Support, 2019):
- Budować pozytywną i znaczącą relację.
- Aktywnie słuchać i wspierać budząc nadzieję, poczucie odpowiedzialności, poczucie sprawczości; budować wzajemne zrozumienie.
- Wspierać w uzyskiwaniu dostępu do programów socjalnych i rekreacyjnych.
- Towarzyszyć na spotkaniach w charakterze milczącego świadka.
- Wspierać w uzyskiwaniu dostępu i rozwijaniu sieci społecznych.
- Wspomagać w uzyskiwaniu dostępu i poruszaniu się w zasobach społeczności lokalnej.
- Wspierać w osiąganiu wyznaczonych sobie celów.
Kwestia poufności
Osoby wspierające mają zazwyczaj dostęp do wrażliwych informacji dotyczących życia podopiecznych, w tym do szczegółów ich kondycji mentalnej, nadużywania substancji, konfliktów z prawem, chorób zakaźnych czy orientacji seksualnej. W świetle prawa obowiązki rówieśników wspierających w zakresie zarządzania takimi prywatnymi poufnymi informacjami mogą nie pokrywać się z analogicznymi obowiązkami innych profesjonalistów – pracowników socjalnych, menadżerów przypadku, psychologów. Jednakże organizacje promujące wsparcie rówieśnicze powinny dołożyć starań, aby rówieśnicy wspierający zostali zapoznani i rozumieli ogólnie przyjęte standardy dotyczące prawa do prywatności i poufności. Podobnie rówieśnicy wspierający powinni być zapoznani ze wszystkimi wyjątkami dotyczącymi tych praw (np. w sytuacji, gdy ujawnienie poufnej informacji jest niezbędne w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej, poważnej i przewidywalnej szkodzie mogącej dotknąć podopiecznego lub osoby trzecie).
Inna kwestia dotyczy samego wzajemnego wyjawiania sobie informacji zarówno przez rówieśnika wspierającego jak i wspieranego. Ich wzajemna relacja ma charakter quasi-profesjonalny, ale obejmuje także pewien obszar otwartości i intymności oraz towarzyskiej interakcji, który zbliża ją do relacji przyjacielskiej. Z tego względu obie strony mogą wejść w posiadanie bardzo osobistych, naznaczonych emocjonalnie informacji stwarzających po obu stronach potencjał zranienia.
W celu stworzenia obu stronom poczucia komfortu i bezpieczeństwa – co stanowi niezbywalną przesłankę budowania relacji opartej na zaufaniu – należy sformułować jasne zasady w zakresie poufności. Strony powinny podczas pierwszych spotkań szczegółowo przedyskutować te kwestie i dojść do porozumienia. Pełniąc rolę rówieśnika wspierającego należy utrzymać w relacji profesjonalne granice i świadomość poufności pewnych informacji jest tego istotnym elementem.
Ogólne zasady zachowywania poufności są następujące (, 2015):
- Organizacje zatrudniające rówieśników wspierających winny mieć jasne wytyczne w kwestii zarządzania takimi informacjami i udzielać rówieśnikom w tym zakresie stosownego wsparcia.
- Rówieśnicy wspierający nie powinni przekazywać dalej informacji o osobie wspieranej, chyba że zostaną do tego przez nią wyraźnie upoważnieni.
- Poufne informacje winny być przekazywane dalej tylko ze względu na wyraźną potrzebę.
- Naruszenie poufności dotyczy też samych rówieśników wspierających, ponieważ dzielą się swoimi doświadczeniami po to, by pomóc drugiemu. Powinni mieć nad tym kontrolę i nie podlegać przymusowi wyjawienia niczego, co wywoływałoby dyskomfort.
- Rówieśnik wspierający może być członkiem zespołu pracującego w różnych obszarach z jedną i tą samą osobą. Zachodzi wówczas ryzyko rozprzestrzenienia się informacji w zespole, co może negatywnie wpłynąć na kontakty i relacje.
Szkolenie rówieśników wspierających
W celu efektywnego wdrożenia programu wsparcia rówieśniczego zaleca się uprzednie przeszkolenie rówieśnika wspierającego. Należy wziąć pod uwagę, że bez względu na wagę dzielenia się doświadczeniami samo dzielenie się nie gwarantuje sukcesu interwencji.
Szkolenie przygotowuje rówieśnika wspierającego do efektywnego stawania wobec różnych sytuacji. W odniesieniu do treści takiego szkolenia wnioski płynące z badań przeprowadzonych wśród osób zaangażowanych w inicjatywy wsparcia rówieśniczego (Barker i in. 2019), wskazują, że trening umiejętności czysto psychologicznych nie jest najistotniejszy we wsparciu rówieśniczym. Autorzy studium sugerują, że szkolenie winno koncentrować się na roli rówieśnika w konkretnym kontekście. Na przykład pomocne w efektywnym pełnieniu tej roli, w unikaniu nieadekwatnych reakcji czy popadaniu w stare wzorce zachowań jest przybliżanie rówieśnikom, jak używać własnego doświadczenia w procesie pomocy drugiemu, jak posługiwać się pozytywnym językiem czy jak radzić sobie z trudnym partnerem. Więcej informacji na temat szkolenia rówieśników wspierających czytelnik znajdzie w Sekcji 2.
1.4 Dalsza lektura
- Scottish Recovery Network, Fundación INTRAS et al. Peer2Peer vocational training course, 2015
- Greater Victoria coalition to end homelessness, Peer Housing Support. Program Toolkit, 2019