12.1 Wprowadzenie

Rówieśnik wspierający pomaga osobom doświadczającym bezdomności motywowany autentyczną chęcią towarzyszenia im na drodze do pełnej niezależności i odpowiedzialności za własne życie. To ważne zadanie wymaga od niego, by sam był przykładem kogoś, kto wie, jak o siebie zadbać. Poniższy rozdział dostarcza podstawowej wiedzy z zakresu troski o siebie oraz pokazuje, jak ją prezentować przyszłym rówieśnikom wspierającym

12.2 Rezultaty edukacyjne

• Przygotowanie do szkolenia rówieśników w obszarze troski o siebie
• Lepsze poznanie samego/ej siebie
• Analiza obszarów własnego życia pod kątem czerpanej z nich satysfakcji
• Poznanie metod codziennej troski o siebie

12.3 Praktyka troski o siebie

Kiedy zawodowo pomagamy ludziom, granice między pracą a życiem prywatnym mogą czasem ulegać zatarciu. Dla człowieka w poważnym kryzysie rówieśnik wspierający bywa niekiedy jedyną osobą, z którą może nawiązać bliższą relację lub z którą może prowadzić konstruktywną rozmowę. Dlatego może próbować kontaktować się z nim bez względu na dzień tygodnia, porę dnia czy nocy. Nowoczesne technologie bardzo to ułatwiają. Rówieśnik wspierający  musi więc wyznaczyć w tym względzie niezbędne granice. Przyjdzie mu to tym łatwiej, im lepiej „odrobi pracę domową”, jaką jest praktykowanie troski o siebie.

Na początek warto porzucić pewien stereotyp i zrozumieć,  że troska o własny dobrostan nie jest samolubstwem. W rzeczywistości, dbając o siebie jesteśmy w stanie lepiej zaopiekować się innymi. Jesteśmy  w lepszej formie – zarówno fizycznej, jak  emocjonalnej – i mamy praktyczną wiedzę pomagającą prowadzić innych. Pamiętajmy też, że dbanie o siebie oznacza bycie w stosunku do siebie dobrym, ale nie pobłażliwym i bezwolnym.

Podstawowe formy codziennego zadbania o siebie to:

– w sferze fizycznej: odpowiednia ilość snu i odpoczynku, zdrowe odżywianie się, ruch, higiena

– w sferze psychicznej/mentalnej: świadomość własnych potrzeb i emocji, umiejętność dystansowania się do sytuacji i samego siebie, poczucie humoru, dbanie o relacje także poza miejscem pracy – z rodziną i przyjaciółmi

– w sferze duchowej: zachowywanie pozytywnego obrazu rzeczywistości w konfrontacji z wyzwaniami życia (pytania o sens, o dobro i zło, o życie i śmierć itp.), kontakt z naturą, modlitwa/medytacja

Pomiędzy tymi trzema sferami powinna zachodzić pewna równowaga. Troska o siebie polega na budowaniu wewnętrznego spokoju pośród pośpiechu, natłoku zajęć i nadmiaru bodźców.

Poznanie siebie i dystans do samego siebie

Aby być gotowym do pracy z innymi ludźmi, należy najpierw lepiej poznać samego siebie. Skuteczne pomaganie innym w dużej mierze zależy od pozytywnego i zdystansowanego stosunku osoby pomagającej do samej siebie, a to wymaga samowiedzy.

Przekonania na temat własnej osoby, własnej pracy, a także podopiecznych mają duży wpływ na jakość pracy rówieśnika i udzielanego innym wsparcia. Ludzki umysł często generuje przekonania i myśli, które nie są pomocne – przeciwnie – blokują osobisty potencjał jednostki, a w konsekwencji efektywność interakcji z innymi. Przykładami są przekonania typu: „Ta praca donikąd nie prowadzi”, „Ci ludzie mnie nie potrzebują”, „Nie jestem wystarczająco dobry”, „Komuś takiemu nie można pomóc”. Uważne przyglądanie się własnym myślom pozwala zidentyfikować negatywne przekonania a w konsekwencji zdystansować się do nich i uchronić od wynikających z nich negatywnych zachowań. Negatywne przekonania trzeba zastępować realistycznymi, pozytywnymi przekonaniami.

Każdy ma swój własny zestaw negatywnych przekonań. Wywodzą się one z doświadczeń dzieciństwa i środowiska, w którym żyliśmy. Z negatywnych przekonań wyrasta niska samoocena. Osoba z niską samooceną nie będzie pomocna dla osób, które w większości mają ten sam problem. Warto więc nad swymi przekonaniami pracować zarówno ze względu na siebie, jak i na innych.

Niska samoocena i brak dbałości o siebie charakteryzuje ogromną większość osób dotkniętych bezdomnością. Sytuację pogarszają społeczne stereotypy dotyczące bezdomności. Każda niemal osoba bezdomna wielokrotnie słyszała, że sama jest winna swojej sytuacji. Wielokrotnie spotykała się z odrzuceniem i porażką. Negatywne doświadczenia, powszechne w jej życiu, tylko ją utwierdzają w negatywnych przekonaniach. Trzeba dotrzeć do niej z przesłaniem, że są to przekonania, a nie rzeczywistość, i że rzeczywistość zacznie się zmieniać wraz z przekonaniami. Przekonujący w tym względzie będzie tylko ten, kto sam przeszedł już taką drogę

W poszukiwaniu równowagi – Tort Życia

Na życie każdego człowieka składają się różne obszary –  życie rodzinne, zawodowe, relacje społeczne, zdrowie, rozwój osobisty itd. Brak równowagi pojawia się na przykład w sytuacji, gdy poświęcając się w nadmiernie pracy zapominamy o odpoczynku, czy gdy poświęcając się rodzinie zapominamy o rozwoju osobistym i spełnieniu. Warunkiem osiągnięcia równowagi w życiu jest świadomość obszarów, z których się ono składa i wagi, jaką przywiązujemy do każdego z nich. Znany polski psycholog Wojciech Eichelberger porównuje życie do tortu: „Życie jest jak tort, który dzieli się na wiele różnych kawałków. Każdy z nich to obszar, który trzeba zagospodarować: sen, dieta, zdrowie, ruch, praca, relacje, rodzina, rozwój duchowy/osobisty, pasje, rozrywka, relaks. Zadowolenie z życia odczuwamy, gdy różne jego obszary organizujemy w odpowiedniej skali i proporcji, a w najważniejszych osiągamy przynajmniej przyzwoity poziom satysfakcji.”

Tort Życia to ciekawe ćwiczenie pozwalające każdemu uważniej przyjrzeć się poziomowi satysfakcji osiąganej indywidualnie w rożnych sferach życia. Każda osoba może skonstruować swój własny tort podzielony na kawałki nazwane według własnego uznania. Poniższy przykład jest tylko sugestią. Po nazwaniu wszystkich równych kawałków swojego tortu, uczestnik zaznacza na odpowiednich promieniach poziom zadowolenia w każdym obszarze – zaczynając od 1 blisko środka, kończąc na 10 na zewnętrznej krawędzi tortu (patrz przykład poniżej). Po połączeniu zaznaczeń w każdym obszarze powstanie obraz mówiący autorowi, ile w danym obszarze ma tortu, a ile mu go brakuje. Rezultat będzie przedmiotem indywidualnej refleksji i ewentualną motywacją do zaplanowania zmian w swoich priorytetach.

Codzienna strategia troski o siebie

W ostatnich dziesięcioleciach zwrócono uwagę na związek efektywności pracy z satysfakcjonującym życiem osobistym. Poniżej przedstawiamy kilka metod skuteczniejszego zadbania o siebie – do wykorzystania i na co dzień, i w chwilach szczególnych wyzwań.

• Zabieganie o wewnętrzny spokój

Spokój wewnętrzny to podstawa, aby cieszyć się życiem i pracą. Chociaż zwykle sądzimy, że osiągnięcie go jest nierealne, w rzeczywistości można w tym kierunku sporo zrobić. Kluczem jest postrzeganie spokoju wewnętrznego jako procesu, a nie stanu do osiągnięcia. Ten proces będzie wymagał odwagi, wnikliwości, wewnętrznego dystansu, pewnej dyscypliny i być może czyjejś pomocy, ale jest to wysiłek, który warto podjąć. Podjęcie poniższych wskazań przyczyni się do naszego wewnętrznego uspokojenia.

• Bycie obecnym

Bycie obecnym to bycie uważnym, skupionym w miarę możliwości na „tu i teraz”, w odróżnieniu od przeszłości i przyszłości. Praktyka codziennej uważności jest prosta – wystarczy patrzeć na to, co się dzieje bez krytyki i osądzania, przyjmować bieżące wydarzenia w jak największym stopniu pogodnie, porzucić narzekanie, które nie tylko nie pomaga ale pozbawia nas energii. Wystarczy dystansować się od stresujących myśli i emocji – uznać je, przyjrzeć się im i pozwolić odejść. Chodzi o to, aby zbytnio nie martwić się przeszłością czy przyszłością, ale skupić się na teraźniejszości w całym jej bogactwie. Chodzi o to, aby stale pytać i/lub przypominać sobie, co jest naprawdę ważne, co realne – w odróżnieniu od mnóstwa rzeczy i myśli pozbawionych wagi i bez większego związku z aktualną rzeczywistością –  co tylko fasadowe, bez istotnej wewnętrznej treści.

• Posprzątanie

Utrzymywanie porządku w domu, własnym pokoju i miejscu pracy jest ważnym aspektem zadbania o siebie w życiu codziennym. Zadbanie o najbliższe otoczenie to dobry pierwszy krok do zadbania o siebie. Otoczenie może i powinno oddziaływać mobilizująco na człowieka. Sprzątając i aranżując na nowo nasze otoczenie nie zapominajmy o potrzebie zrelaksowania się i odpoczynku.

• Systematyczność w pracy nad sobą i z drugim

Sukces nie jest kwestią przypadku, lecz wytrwałego dążenia. Zasada ta dotyczy zarówno życia zawodowego, jak i osobistego. Szukajmy wiedzy, gromadźmy doświadczenia, dążmy do celów. Będą się przybliżać z najmniejszym uczynionym w ich kierunku krokiem. W pracy z drugą osobą ważna jest świadomość tego, co się dzieje w relacji, umiejętność kontrolowania poziomu stresu, stawiania granic sobie i drugiemu, i ogólnie – skutecznego komunikowania się z drugą stroną.

• Zarządzanie czasem

Czas jest najcenniejszym majątkiem człowieka. Trzeba szanować czas własny i cudzy, trzeba też wymagać tego szacunku od innych. Każda osoba ma własny zegar biologiczny, który decyduje o tym, kiedy pracuje najlepiej, a kiedy potrzebuje odpoczynku. Zarządzanie czasem to także odpowiednie przerwy na posiłki i relaks. W dzisiejszych czasach dla wielu osób zarządzanie czasem to także ograniczanie konsumpcji mediów. Praktycznym sposobem na zarządzanie czasem jest prowadzenie kalendarza. Pomocne może być użycie macierzy Eisenhowera (zob. Arkusz Roboczy 4).

• Zadbanie o zdrowie

Zdrowie warte jest wysiłku, wprowadzania korzystnych dla niego zmian i nawyków. Każdy człowiek potrzebuje  przestrzeni i czasu na relaks, wystarczającej ilości snu, zbilansowanej diety i ćwiczeń fizycznych. Każdy człowiek potrzebuje też sensownego – w jego odczuciu – zajęcia.

• Relacje z ludźmi

Dobre relacje z ludźmi są nieodzownym elementem satysfakcjonującego życia. Są ważne w pracy i w życiu prywatnym. Relacje – a konkretnie osoby, których dotyczą – potrzebują naszego zaangażowania i troski. Jeśli chodzi o relacje w pracy, trzeba pamiętać, że więdną one w atmosferze plotek.

• Rozwijanie zainteresowań

Poprzez zainteresowania i hobby poznajemy swój potencjał i rozwijamy go. Zainteresowania i hobby pozwalają skutecznie zdystansować się od stresu związanego z pracą. Budują motywację i wytrwałość, pomagają w kontaktach społecznych. Przynoszą satysfakcję I relaksują, sprawiają, że czujemy się lepiej z samymi sobą.

• Profesjonalna pomoc

Cały personel pracujący w ścisłym kontakcie z ludźmi, często obciążonymi poważnymi problemami, powinien korzystać z zewnętrznego wsparcia. Może to być jakaś forma – indywidualna lub grupowa – superwizji, w której neutralna, wykwalifikowana osoba pomaga uzyskać uczestnikom lepszy wgląd w pojawiające się trudności, a w efekcie w samych siebie. Może to być grupa wsparcia, w której osoby wykonujące podobną pracę dzielą się doświadczeniem, rozwiązaniami czy po prostu rozładowują napięcie w szczerej rozmowie.

Historia Eli, rówieśniczki wspierającej

Najważniejszym i najtrudniejszym wyzwaniem dla Eli było to, że zabierała pracę ze sobą do domu. Nieustannie myślała o swoich klientach. Reagowała na próby kontaktu z ich strony w dzień i w nocy, także w święta. Spowodowało to u niej z czasem zmęczenie i niższą wydajność. Ostatecznie Ela zdecydowała się wprowadzić następujące zmiany w swoim codziennym życiu:

Rytuały rodzinne i domowe: Przygotowywanie i spożywanie posiłków wspólnie z rodziną, zabawa i wieczorny spacer okazały się bardzo pomocne w redukcji stresu i napięcia fizycznego. Spędzając czas z rodziną, Ella odpowiadała tylko na najpilniejsze wezwania z pracy.

Uważność na co dzień: Ela przeszła superwizję, w której otrzymała wsparcie psychologiczne. Stara się być miła i akceptowalna dla samej siebie. Dba o odpowiednie posiłki, sen, higienę dnia: regularne posiłki, sen, relaks.

Zainteresowania: Rozwijanie zainteresowań to skuteczny sposób na oderwanie się od pracy w czasie wolnym. Ela zajęła się malowaniem i hodowlą roślin na balkonie.

12.4 Dalsza lektura

• Zimardo Philip G., Psychologia i życie, Warszawa, PWN, 1999
• Aronson E., Wilson Timothy D., Akert Robin M., Psychologia Społeczna, Poznań, Zysk i S-ka, 1997
• Eysenk M&H, Podpatrywanie umysłu, GWP, Gdańsk, 2000
• Sheridan Charles L., Psychologia zdrowia, IPZ, Warszawa, 1998
• Okun Barbara F., Skuteczna Pomoc Psychologiczna, IPZ, Warszawa, 2002
• Brown Brene, Z wielka odwagą, Laurum, Warszawa, 2017