5.1 Wprowadzenie

Z uwagi na dużą częstotliwość występowania chorób psychicznych, nadużywania substancji i straumatyzowania u osób bezdomnych sekcja niniejsza podejmuje temat procesu zdrowienia, by uczynić krok w kierunku zastosowania koncepcji procesu zdrowienia w praktyce pomocowej.

Za zdrowienie w omawianym sensie uważa się proces budowania przez daną osobę satysfakcjonującej egzystencji i uzyskiwania kontroli nad swym życiem również wśród trwających ograniczeń i przypadłości związanych z chorobą psychiczną, uzależnieniem itp. Przegląd literatury na temat powrotu do zdrowia psychicznego wskazuje na szerokie spektrum elementów charakterystycznych dla procesu zdrowienia: pojawienie się nadziei, wzrost sprawczości, samostanowienia, poczucia sensu i celu, wzrost świadomości, rozwój osobistego potencjału.

Obecnie w dziedzinie bezdomności obserwuje się ten właśnie trend wspierania wyborów klienta i wzmacniania jego pozycji. Obiecujące wyniki koncepcji pomocowych opartych na procesie zdrowienia mogą w istocie zaowocować perspektywą ujednoliconej wizji pomocy w obszarze pracy na rzecz osób bezdomnych.

5.2 Rezultaty edukacyjne

• Poznanie wzajemnego powiązania między problemami psychicznymi a bezdomnością
• Poznanie przesłanek i zasad podejścia opartego na procesie zdrowienia
• Poznanie fundamentów koncepcji procesu zdrowienia, którymi według modelu CHIME są: łączność, nadzieja, tożsamość, sens, upodmiotowienie
• Zrozumienie relacji pomiędzy modelem medycznym a modelem zdrowienia
• Poznanie sposobów zastosowania tego podejścia w pracy z osobami bezdomnymi
  

5.3 Zdrowie psychiczne i proces zdrowienia

Wzajemna relacja pomiędzy chorobą psychiczną a bezdomnością

W porównaniu z ogółem populacji osoby bezdomne czy pozbawione stabilnego schronienia okazują się być częściej dotknięte problemami psychicznymi. Według Crisis UK częstotliwość występowania typowych zaburzeń psychicznych jest w grupie osób zmarginalizowanych dwukrotnie wyższa, a psychozy występują wśród osób bezdomnych 4-15 razy częściej. Umieralność jest niemal pięciokrotnie wyższa niż w równoległych grupach wiekowych ogólnej populacji. Niedawne badanie usług świadczonych na rzecz osób bezdomnych w Anglii (2019) pokazało, że ponad dwie trzecie klientów tych usług cierpi na zaburzenia psychiczne,  w wielu przypadkach niezdiagnozowane.

Zaburzenia psychiczne często  odegrały istotną rolę w losach osób, które utraciły schronienie. Co więcej, w kontekście stresu wiążącego się z bezdomnością zdrowie psychiczne stanowi kluczowy czynnik decydujący o zdolności człowieka do ustabilizowania się w jakimkolwiek miejscu zamieszkania, które z kolei, o ile zostanie uzyskane, pomaga w dłuższym planie złagodzić problem psychiczny.

Kobiety wydają się bardziej podatne od mężczyzn na czynniki ryzyka prowadzące zarówno do zaburzeń psychicznych, jaki i sytuacji bezdomności, w tym zwłaszcza na przemoc fizyczną i seksualną w okresie dzieciństwa. Problemy psychiczne (w szczególności objawiające się samouszkodzeniami i myślami samobójczymi) zdają się osiągać u bezdomnych kobiet większe nasilenie. Również zmarginalizowane mniejszościowe grupy etniczne, uchodźcy i ubiegający się o azyl wykazują większą niż w ogólnej populacji osób bezdomnych częstotliwość występowania chorób psychicznych.

Rozpatrzymy tu trzy główne czynniki zwiększające ryzyko bezdomności: ubóstwo, zerwanie więzi społecznych i indywidualną podatność danej osoby. Osoby zmarginalizowane są w mniejszym stopniu zdolne utrzymać zatrudnienie, co implikuje ich słabość ekonomiczną. Urojeniowe myślenie zubaża sieć społeczną, na której osoba bezdomna może polegać; pozbawia ją zasobów niezbędnych do radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Jednocześnie stan psychiczny, w jakim się ona znajduje, negatywnie oddziałuje na jej zdolność osądu i pozbawia jasnego myślenia koniecznego, by stawić czoła przeciwnościom.

Skomplikowane powiązania między zaburzeniami psychicznymi a sytuacją bezdomności mogą prowadzić do zaostrzenia stanów psychicznych takich jak lęk, niepokój i depresja niosących ze sobą zwiększone ryzyko nadużywania substancji psychoaktywnych.

Osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne zazwyczaj pozostają w sytuacji bezdomności przez dłuższe okresy, stopniowo coraz  bardziej tracąc kontakt z rodziną i przyjaciółmi. Znaczenie adekwatnych usług środowiskowych i socjalnych jest jeszcze istotniejsze w przypadku osób z poważnymi problemami psychicznymi opuszczającymi szpitale i więzienia, które stają się grupą nieproporcjonalnie reprezentowaną w populacji osób bezdomnych.

Koncepcja procesu zdrowienia

Leczenie zaburzeń psychicznych jest trudne ze względu na ogromną liczbę zmiennych osobowych związanych z ich powstawaniem. Na przestrzeni ostatniej dekady koncepcja procesu zdrowienia okazała się skuteczna ze względu na charakterystyczne dla niej skupienie na osobie. Koncepcja ta oparta jest na dwóch prostych przesłankach:

1. W przypadku zaburzeń psychicznych zdrowienie zawsze jest możliwe.
2. Proces zdrowienia postępuje najsprawniej wtedy, gdy zarządza nim sam zainteresowany.

Jest to koncepcja uwzględniająca holistyczną wizję pacjenta. Wychodzenie z zaburzeń psychicznych i/lub zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji to „proces przemiany polegającej na poprawie zdrowia i samopoczucia osoby, sprawowaniu przez nią decyzyjnej funkcji we własnym życiu i dążeniu do pełnej realizacji osobistego potencjału”. (Lyon S., 2020)

Przyjmuje się, że proces zdrowienia przebiega za sprawą zmian w czterech wymiarach indywidualnej rzeczywistości, którymi są:

• Zdrowie: Radzenie sobie z zaburzeniami psychicznymi lub wychodzenie z nich wymaga wyborów sprzyjających dobrostanowi zarówno fizycznemu jak psychicznemu.
• Dom: Człowiek potrzebuje bezpiecznego i stabilnego schronienia.
• Cel: Wypełniona treścią struktura dnia (szkoła, praca, rodzina, społeczność) jest istotna dla procesu zdrowienia i utrzymania zdrowia.
• Wspólnota:Pozytywne więzi społeczne są środowiskiem miłości, dostępności emocjonalnej i szacunku niezbędnych do tego, by żyć i rozwijać się.

(Lyon S., 2020)

Koncepcja zdrowienia uznaje życie społeczne za kluczowe w procesie eliminacji zaburzeń psychicznych i uzależnień. Wspierające i charakteryzujące się zainteresowaniem dla osoby relacje wzmacniają zdolność do radzenia sobie z symptomami choroby i sprzyjają zdrowieniu. W tym procesie profesjonaliści w zakresie zdrowia – psycholodzy, psychiatrzy i lekarze – mają pewną rolę do odegrania, lecz ich oddziaływanie niepomiernie wzrasta dopiero w kontekście pozytywnych interakcji zachodzących w osobistym życiu osoby bezdomnej. Grupy wsparcia i grupy lokalne mogą również odegrać istotną role w procesie zdrowienia umożliwiając dzielenie się własnymi doświadczeniami z innymi osobami potrzebującymi pomocy.

Nie można zapominać o znaczeniu schronienia w procesie wychodzenia z problemów psychicznych. Adekwatne i stabilne schronienie daje poczucie bezpieczeństwa i tym samym w istotny sposób obniża poziom stresu i innych czynników ryzyka prowadzących do problemów psychicznych lub pogarszających już istniejące. Przyzwoita przestrzeń prywatności wzmacnia stabilizację psychiczną i rodzi poczucie odpowiedzialności za utrzymanie jej we właściwym stanie.

Dziesięć zasad zdrowienia głosi, iż proces ten:

• Wyrasta z nadziei
• Jest zarządzany przez samego zainteresowanego
• Odbywa się na wielorakie sposoby
• Ma character holistyczny
• Wymaga wsparcia rówieśników i sojuszników
• Wymaga wsparcia poprzez relacje i sieci społeczne
• Wyrasta z danej kultury i podlega jej wpływowi
• Wymaga zajęcia się traumą
• Angażuje zasoby i odpowiedzialność podmiotu, jego rodziny i społeczności
• Zasadza się na szacunku dla osoby

(Substance Abuse and Mental Health Services Administration, SAMHSA, 2012)

Jednym z fundamentów tego modelu jest fakt, iż koncentruje się on na indywidualnych sprawnościach i zdolnościach a nie deficytach i patologiach. Wzmacnia pewność siebie człowieka, pozwala mu uświadomić sobie istotę swego doświadczenia i stać się główną postacią procesu terapeutycznego.

Poznanie a ostatecznie i przyjęcie własnych ograniczeń jest częścią procesu – identyfikując własne słabe strony człowiek może uświadomić sobie, jakiego wsparcia potrzebuje, by radzić sobie z symptomami. Budzenie tego typu świadomości pomaga w przyjęciu i wpisaniu w codzienność strategii adekwatnych do stawienia czoła problemom. Taka akceptacja otwiera drogę do samodzielności, podejmowania wyborów, samostanowienia i integracji społecznej pomagając zmobilizować zasoby niezbędne do zapanowania nad symptomami i tym samym zwiększając prawdopodobieństwo sukcesu.

Kamienie węgielne procesu zdrowienia: CHIME

CHIME to anglojęzyczny akronim, na który składają  się słowa: Łączność, Nadzieja, Tożsamość, Sens oraz  Upodmiotowienie.

• Łączność z innymi i wzmacniające relacje

Znaczące, pozytywne relacje w decydujący sposób wzmacniają motywację i wiarę w sukces. Rodzina i przyjaciele mogą w istotny sposób wzmocnić wiarę człowieka w możliwość zmiany, jednocześnie dostarczając stosownej motywacji. Również dzielenie się własnymi doświadczeniami z innymi osobami stojącymi wobec podobnych problemów (np. zmagających się z uzależnieniem od substancji) zbliża ludzi do siebie i usposabia do wzajemnego motywowania się na zasadzie rówieśniczego wsparcia. Grupy typu AA odgrywają także ważną rolę tworząc wolną od osądu przestrzeń dzielenia się odczuciami i emocjami związanymi z procesem zdrowienia. Starsi członkowie mający za sobą ten proces mogą funkcjonować jako wzorce oferując prowadzenie i uosabiając punkt docelowy podróży. I choć jednostronne relacje pomocowe  mogą skutkować mechanizmem “charytatywności” szkodliwym dla procesu zdrowienia, relacje zdrowe, oparte na wzajemności i partnerstwie mają kluczowe znaczenie dla tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowieniu.

• Nadzieja

Jest to jeden z najważniejszych elementów motywujących do stawienia czoła zmianom zachodzącym w procesie zdrowienia. Nadzieja to więcej niż optymizm –  to przekonanie, że będzie się w stanie przejść przez niepowodzenia i niepewność, aby osiągnąć cel. Może wzrastać stopniowo w następstwie jakiegoś punktu zwrotnego i musi być wystarczająco silna, aby oprzeć się przystępom rozpaczy. Wiąże się z wiarą we własną zdolność do znoszenia porażek, ryzyka i kolejnych zranień.

• Tożsamość

Kolejnym istotnym elementem jest przywrócenie trwałego poczucia tożsamości, które osoby zmarginalizowane często tracą lub które jest im odbierane. Jednym ze sposobów odzyskiwania poczucia tożsamości jest tzw. “pozytywne wycofanie”. Jest to regulowanie własnego zaangażowania społecznego i publicznej obecności  w taki sposób, by wychodzić ku innym  tylko wówczas, gdy czujemy się bezpiecznie i uważamy , że to ma sens.  Zadbanie o własną przestrzeń psychologiczną prowadzi do odzyskiwania szeroko pojętego poczucia własnej tożsamości, rozumienia własnych zainteresowań, budzenia duchowości itd. Jest to proces wzmacniający poczucie przynależności społecznej i zazwyczaj dokonuje się za sprawą akceptacji i wzajemności w relacjach z innymi, choć z drugiej strony musi też zasymilować napór otwartych i ukrytych treści pochodzących z szerszego kontekstu społecznego. Kiedy człowiek jest gotów na zmianę i uruchomiony zostaje mechanizm żałoby, akceptacja przeszłości i budowanie wiary w możliwość przejścia ku nowej tożsamości może się wiązać z koniecznością stanięcia wobec negatywnych emocji takich jak smutek, rozpacz i gniew.

• Formowanie się zdrowych strategii radzenia sobie oraz istotnego schematu wewnętrznego

Zdrowe strategie radzenia sobie uważa się za kluczowy element procesu zdrowienia. Leki i psychoterapia mogą być użyteczne w łagodzeniu symptomów zaburzeń psychicznych, ale mają one także swoje negatywne strony. Świadomy pacjent powinien zdawać sobie sprawę, jakie są dobre strony przyjmowania leków i dlaczego lekarz uważa, że jego recepta najlepiej wpisuje się w życiową podróż pacjenta. Lepsze zrozumienie terapii rozwija świadomość własnej wewnętrznej charakterystyki oraz mechanizmów emocjonalnych prowadząc w efekcie do lepszego poznania siebie. Rozwijanie strategii radzenia sobie oraz umiejętności rozwiązywania problemów wymaga od pacjenta, by stał się „ekspertem od samego siebie” i identyfikował kluczowe sytuacje stresowe oraz możliwe strategie w obliczu przeciwności. Zrozumienie własnej struktury wewnętrznej i funkcjonowania buduje poczucie sensu i ogólnej celowości, co uważa się za ważne czynniki podtrzymujące proces zdrowienia. Może to zaowocować odzyskaniem lub zbudowaniem roli społecznej lub pracowniczej. Może też przynieść z sobą odnowienie, odnalezienie lub przyjęcie pewnej wiodącej filozofii, religii, identyfikacji politycznej czy kulturowej. Z postmodernistycznej perspektywy można to określić mianem „tworzenia narracji”.

• Upodmiotowienie i budowanie bezpiecznego fundamentu

Odpowiednie warunki życia, wystarczająca siła ekonomiczna, wolność od przemocy i dostęp do opieki zdrowotnej zostały zaproponowane jako ważne narzędzia wzmacniające pozycję osoby w długim procesie zdrowienia. Mówi się, że upodmiotowienie w połączeniu z samostanowieniem mówi się, że wzmocnienie jest fundamentalne dla procesu zdrowienia, zmniejszając społeczne i psychologiczne skutki stresu i traumy.

Teoria upodmiotowienia kobiet stwierdza, że proces zdrowienia zachodzący w kontekście dolegliwości psychicznych, nadużywania substancji i traumy wymaga pomocy ofiarom w zrozumieniu ich praw w celu budowania ich zdolności do dokonywania autonomicznych wyborów. Oznacza to rozwijanie umiejętności niezależnego, asertywnego podejmowania decyzji i szukania pomocy, co z kolei przekłada się na właściwe leczenie i aktywne praktyki dbania o siebie. Innym ważnym elementem upodmiotowienia jest integracja społeczna i przezwyciężanie stygmatyzacji i uprzedzeń dotyczących chorób psychicznych. Proponenci teorii równouprawnienia kobiet argumentują, że ważne jest zdawać sobie sprawę z wpływu stereotypów na wizję siebie osoby zdrowiejącej i, co za tym idzie, zwalczać te narracje. Zgodnie z tą logiką upodmiotowienie wymaga od człowieka przeformułowania poglądu na samego siebie i świat. W praktyce upodmiotowienie i budowanie bezpiecznej bazy egzystencji wymagają wzajemnie wspierających relacji między zdrowiejącą osobą a usługodawcami, identyfikowania mocnych stron zdrowiejącego oraz świadomości jego straumatyzowania i kontekstu kulturowego  (Francis East, J., & Roll, S. J., 2015).

Model zdrowienia a model medyczny

Model zdrowienia jest przeciwstawny modelowi medycznemu.

Model medyczny zakłada, że zaburzenia psychiczne mają przyczyny fizjologiczne. Aż do połowy lat 70-tych wielu lekarzy było zdania, że osoby takie są dożywotnio skazane na chorobę. Dotyczyło to w szczególności osób cierpiących na schizofrenię, zaburzenia schizoafektywne i dwubiegunowość, przy czym leczenie sprowadzało się ściśle do stosowania medykamentów.

Fundamentalnym założeniem modelu zdrowienia jest natomiast przekonanie, że człowiek może wyjść w istotnym zakresie z choroby psychicznej i żyć w sposób pełny i satysfakcjonujący.  Dwie dekady trwało, zanim to przekonanie zakorzeniło się w społeczności medycznej. W rozwijaniu tego skoncentrowanego na osobie podejścia ważną rolę odegrali sami pacjenci wyrażając zainteresowanie aktywnym włączeniem się we własne leczenie. Ich własne doświadczenie pokazało, że otrzymując właściwe wsparcie mogą prowadzić aktywne życie w ramach społeczności. Ten historyczny przełom w podejściu do interwencji w zakresie zdrowia psychicznego jest odzwierciedleniem drugiego filaru modelu zdrowienia: najtrwalsze zmiany zachodzą wtedy, gdy zarządza nimi sam pacjent.

Nawet jeśli model medyczny i model zdrowienia zdają się sobie przeczyć, należy je przy planowaniu interwencji traktować komplementarnie. Dla lepszej oceny medycznych potrzeb pacjenta należy uwzględnić informację fizjologiczną wynikającą z modelu medycznego, jednocześnie angażując pacjenta jako podmiot decyzyjny.

Dane empiryczne zgromadzone w toku badań medycznych stanowią podstawę dla zdefiniowania właściwych procedur medycznych. Ich połączenie z upodmiotowieniem i wsparciem rówieśniczym przewidzianym w modelu zdrowienia  stwarza większe możliwości radzenia sobie z zaburzeniami i w efekcie daje lepsze wyniki.

Zastosowanie koncepcji zdrowienia do bezdomności

Koncepcja procesu zdrowienia zmienia przebieg leczenia zaburzeń psychicznych, uzależnienia od substancji i zaburzeń post-traumatycznych. Jednak podejście to nie jest jeszcze w pełni zintegrowane z usługami na rzecz osób bezdomnych.

Usługi na rzecz osób bezdomnych rzadko uwzględniają model zdrowienia i bardzo często ograniczają się do zaspokojenia jedynie najprostszych potrzeb. W obszarze pomocy osobom bezdomnym występuje wiele pomiotów realizujących całą gamę usług w zakresie mieszkalnictwa, tymczasowego schronienia, wyżywienia, pomocy w zatrudnieniu, opieki medycznej, opieki psychiatrycznej, programów rehabilitacyjnych i usług socjalnych, lecz są to podmioty często wzajemnie od siebie odseparowane na skutek odrębnych przepływów dotacyjnych. Wyzwanie polega na skonstruowaniu jednolitego modelu pomocy opartego na procesie zdrowienia i obejmującego całą multydyscyplinarną sieć pomocy w sferze bezdomności.

Tabela 1. Wskazania dla transformacji systemu usług na podstawie zasad indywidualnego zdrowienia [1]

---

---

Podejście tradycyjne	Podejście zorientowane na zdrowienie – odniesienie do usługobiorcy	Podejście zorientowane na zdrowienie – odniesienie do systemu
Zdrowienie może nie być możliwe dla każdego.	Zdrowienie jest możliwe dla każdego.	Zorientowanie systemu na zdrowienie jest możliwe.
Straumatyzowanie człowieka nie znajduje właściwego odbicia w usługach dla osób bezdomnych.	Straumatyzowanie uznawane jest za kluczowy czynnik w życiu odbiorców usług	Polityki, praktyki i fizyczne otoczenie podlega adaptacji w celu dostosowania do traumatycznych reakcji u odbiorców i realizatorów usług.
Tendencja do sztywnego kategoryzowania ludzi: “chory”, “zdrowy”, “chronicznie bezdomny”, “zaangażowany w usługi” zamiast postrzegania ich życia jako dynamicznego procesu.	Wizja dynamiczna i holistyczna. Ogląd człowieka w całościowym kontekście jego życia. Zdrowienie nie musi być procesem linearnym.	Wizja dynamiczna i holistyczna. Ogląd również organizacji jako organizmu. Zmienność polityk i praktyk na bazie wkładu ze strony odbiorców i personelu.
Usługodawcy ekspertami w procesie zdrowienia – wiedzą, co najlepsze dla klienta. Oczekuje się podporządkowania. Może dochodzić do stosowania  przymusu.	Usługodawcy ekspertami w procesie zdrowienia – wiedzą, co najlepsze dla klienta. Oczekuje się podporządkowania. Może dochodzić do stosowania  przymusu.	Promuje się samostanowienie i autonomię personelu, docenia się jego umiejętności. Nacisk na redukcję dysproporcji sił i działania w trybie wzajemnej współpracy. Polityki ukierunkowane na eliminację praktyk nacechowanych przymusem  I redukcję wtórnej traumatyzacji w miejscu pracy.
Usługodawcy ekspertami w procesie zdrowienia – wiedzą, co najlepsze dla klienta. Oczekuje się podporządkowania. Może dochodzić do stosowania  przymusu.	Voimavaralähtöinen, ihmisen perustuu kykyihin ja vahvuuksiin.	Virasto keskittyy vahvuuksiin, arvostaa koko henkilöstön kykyjä, taitoja ja asiantuntemusta.
Podporządkowanie diagnozie, skoncentrowanie na symptomach.	Skoncentrowanie na mocnych stronach osoby, docenianie umiejętności i zdolności.	Skoncentrowanie na mocnych stronach organizacji, docenianie umiejętności, zdolności personelu.
Relacje bazują na hierarchiach I autorytecie wynikającym ze stanowiska. Władza dzielona jest z innymi w ograniczonym stopniu.	Władza jest dzielona z odbiorcą usług. Współpraca z nim opiera się na autentyczności, uczciwości i świadomości nierównowagi w obszarze władzy.	Bazuje się na współpracy. Wszystkich członków organizacji docenia się jako podmioty wnoszące wkład w dobrostan organizacji. Uznaje się fakt nierównowagi w dysponowaniu władzą i dąży do dzielenia się nią w miarę możliwości.

---

Tabela powyższa zestawia podejście tradycyjne (“zdrowienie może nie być możliwe dla każdego”) z podejściem zorientowanym na zdrowienie (“zdrowienie jest możliwe dla każdego”) i przewiduje,  w jaki sposób wartości podejścia zorientowanego na indywidualne zdrowienie mogą wpłynąć na wartości całego system usługowego stwarzając nowy paradygmat pomocy zorientowanej na zdrowienie i prowadząc do transformacji systemu  (“zorientowanie systemu na zdrowienie jest możliwe”). Tabela ta jest użytecznym drogowskazem w przekładaniu wartości zorientowania na indywidualne zdrowienie na transformację całego systemu pomocy. W procesie włączania zasad zorientowania na zdrowienie do systemów pomocy użytecznym punktem wyjścia jest nacisk na budowanie relacji sprzyjających zdrowieniu, upodmiotowieniu, nadziei i wartościom skoncentrowanym na osobie. Osoby wychodzące z zaburzeń psychicznych i uzależnienia od substancji charakteryzuje posiadanie solidnego, niezawodnego partnera, do którego mają zaufanie i który jest zarazem spełnieniem ich najistotniejszej potrzeby oraz moderatorem zdrowienia. Wiele osób, które wyszły z bezdomności przypisuje swój sukces osobistym relacjom z konkretnymi ludźmi. Proces odbudowy indywidualnej tożsamości zachodzi często w ramach relacji z realizatorem usług. Badania wskazują, że krytycznym momentem w angażowaniu osób bezdomnych w proces zdrowienia jest outreach: „Ustanowienie personalnej więzi, która staje się iskrą inicjującą powrót do spełnionego i godnego życia”. Nawiązanie łączności z własną konstruktywną tożsamością i wspólnotą ludzką stanowi kluczowy krok w procesie zdrowienia osób bezdomnych.

Integracja odbiorców usług do systemu pomocy jest konkretną strategią rozwijającą zorientowanie na zdrowienie w programach pomocy osobom bezdomnym. Włączanie osób z doświadczeniem bezdomności, nadużywania substancji i traumy w szeregi personelu, sytuowanie ich na pozycjach liderów jest nieodzownym krokiem w procesie transformacji kultury organizacyjnej i modeli usługodawczych. Prowadzone i obsługiwane przez odbiorców programy usług dla osób bezdomnych  rozpadają się na trzy kategorie: usług prowadzonych przez odbiorców (zarządzanych i obsługiwanych w większości przez odbiorców); usług partnerskich (odbiorcy realizują usługi w partnerstwie z nie-odbiorcami); usług, w których odbiorcy są zatrudnieni jako wolontariusze i pracownicy.

Integracja odbiorców usług inspirowana podejściem zorientowanym na zdrowienie promuje ich upodmiotowienie na wszystkich etapach procesu jako „ambasadorów zdrowienia”. Odbiorcy wchodzący  w skład personelu są ucieleśnieniem nadziei jako fundamentalnej zasady zdrowienia.

Udany projekt: doświadczenie stanu Connecticut

Amerykański stan Connecticut jest liderem we wprowadzaniu pomocy zorientowanej na zdrowienie, a zapoczątkował te działania już w roku 2000, zanim jeszcze temat stał się przedmiotem szerszego zainteresowania. Była to od początku inicjatywa o charakterze systemowym ukierunkowana na przemianę systemu pomocy ku takiemu, który „identyfikuje indywidualne walory, mocne strony, obszary zdrowia i sprawności, buduje na nich wspierając dochodzenie człowieka do poczucia panowania nad własnym losem i przywracając mu poczucie istotnej, konstruktywnej przynależności do szerszej społeczności”.

Inicjatywa stanu Connecticut obejmowała współpracę z Programem na rzecz Przywracania Zdrowia i Zdrowia Wspólnotowego realizowanego przez uniwersytet Yale a zmierzającego do stworzenia Instytutu Edukacji i Treningu w celu kształcenia usługodawców w takich obszarach jak: prowadzenie w procesie zdrowienia, planowanie skoncentrowane na osobie, rekrutacja i praca z personelem rówieśniczym, wsparcie rówieśnicze, sprawność kulturowa, rozmowa motywacyjna i in.

Warto podkreślić dwie nauki płynące z doświadczenia stanu Connecticut:

Pierwsza nauka jest taka, że zdrowienie nie jest związane z żadną usługą, interwencją czy wsparciem, ale raczej z tym, co ludzie w trakcie procesu zdrowienia robią, aby wyzdrowieć. Jest to ważna lekcja, ponieważ podkreśla znaczenie zaangażowania odbiorców usług, skupienia na osobie i współpracy ze wszystkimi zainteresowanymi stronami w celu wypracowania wspólnego wyobrażenia o tym, jak powinien wyglądać system opieki zorientowany na zdrowienie.

Drugą ważną lekcją jest to, że zdrowienie nie może być po prostu „dodawane” do istniejących usług, ale – jeśli ma przekształcić i ujednolicić polityki, praktyki, procedury, usługi i wsparcie – musi stanowić nadrzędny cel i wartość zasymilowaną na poziomie systemowym.

 Te lekcje tworzą ważne precedensy, które mogą być pomocne w przyjmowaniu orientacji na zdrowienie w sieci pomocy osobom bezdomnym.

Podsumowując, upodmiotowienie jednostki w toku procesu zdrowienia jest tego procesu fundamentem. Jest to proces nieliniowy,  który musi być oparty na mocnych stronach i wielorakim potencjale jednostki. Zdrowienie może stać się nadrzędnym celem i wartością, przekształcającą i przeformułowującą polityki, praktyki, procedury, usługi i wsparcie sieci pomocy osobom bezdomnym. Zmiany takie niosą ze sobą potencjał poprawy życia milionów ludzi doświadczających bezdomności.

5.4 Dalsza lektura

• Sheperd i in., Making Recovery a Reality, 2008

[1] Źródło: Prescott L, Harris L. (2007). Moving Forward, together: Integrating Consumers as Colleagues in Homeless Service Design, Delivery and Evaluation. Rockville, MD, Center for Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration. Rękopis przedstawiony do publikacji.