6.1 Wprowadzenie

Ta sekcja zapozna czytelnika  z podstawowymi informacjami na temat traumy i jej wpływu na funkcjonalność, zdrowie i jakość życia człowieka. Przedstawione zostaną objawy traumy, a w szczególności jej wpływ na regulację pobudzenia. Sekcja omawia również sposoby optymalizowania regulacji pobudzenia oraz wyjaśnia, w jaki sposób bezdomność i trauma splatają się ze sobą i dlaczego przemoc, w szczególności wśród osób bezdomnych, jest powiązana z traumą.

6.2 Rezultaty edukacyjne

• Zrozumienie, czym jest trauma
• Zapoznanie się z różnymi rodzajami traumy
• Zapoznanie się z koncepcją Okna Tolerancji
• Zapoznanie się z objawami traumy
• Pozyskanie narzędzi do pracy z osobami straumatyzowanymi
• Zrozumienie, dlaczego bezdomność jest wydarzeniem traumatycznym
• Zrozumienie, w jaki sposób doświadczenie przemocy powoduje traumę

6.3 Czym jest trauma?

Trauma to uszkodzenie spowodowane przemożną siłą. Kryzys traumatyczny jest nagłym, zaskakującym, zazwyczaj charakteryzującym się wielką siłą wydarzeniem, które powoduje cierpienie. Traumatyzacja ma miejsce, gdy człowiek nie znajduje sposobu, aby w konstruktywny sposób poradzić sobie z bólem spowodowanym przez to wydarzenie. Cierpienie jest zbyt intensywne i wydarzenia kodują się w umyśle i ciele osoby w sposób trwały. Bycie świadkiem traumatycznego doświadczenia dotykającego inną osobę może być również traumatyzujące. Czasami traumą staje się nie to, co się wydarzyło, ale to, czego zabrakło. Przykładem jest brak opieki w dzieciństwie.

Trauma jest ze swej natury ucieczką i ukrywaniem się: człowiek stara się zaprzeczyć temu, co się stało, doświadcza wstydu i poczucia winy. Na wagę traumy wpływa dotkliwość i czas trwania traumatyzującego zdarzenia, jego częstotliwość, nieprzewidywalność, niekontrolowalność. Nagromadzenie stresorów w życiu człowieka, brak opieki i wsparcia we wrażliwym okresie (dzieciństwo) oraz przemoc emocjonalna predysponują do traumy. Wiadomo również, że kobiety są bardziej podatne na traumę niż mężczyźni.

Zwykle trauma aktywuje się niezależnie od woli i wywołuje u osoby, która jej doświadcza, głęboki niepokój i poczucie niemożności zapanowania nad własnym ciałem/umysłem. Wyzwalacze takich stanów są ściśle związane z przyczyną urazu. Istnieją bodźce, które przywołują traumatyczne przeżycie lub wspomnienie. Takim bodźcem może być wszystko: zapach, dźwięk, czyjeś spojrzenie, dotknięcie czy też specyficzne wydarzenie.

W mózgu narażonym na intensywny stres w dzieciństwie mogą wystąpić trwałe zmiany neurologiczne. Taka osoba jest bardziej podatna na traumę niż inne. Stres aktywuje również fizyczne poczucie zagrożenia. Dlatego osoba straumatyzowana może mieć trudności z regulowaniem emocji, i nawet drobne rzeczy mogą powodować u niej daleko nieadekwatne reakcje.

Traumy można podzielić na dwie grupy:

Trauma 1. typu wynika zjednorazowych, niespodziewanych urazów.

Trauma 2. typu to trauma złożona, zapoczątkowana na wczesnym etapie rozwoju osoby. Trauma typu 2 rozwija się na bazie powtarzających się i długotrwałych doświadczeń.

PRZYKŁADY TRAUMY	PRZYKŁADY TRAUMY
TRAUMA 1 TYPU	TRAUMA 2 TYPU
·       Ciężka choroba lub uraz                ·       Akt przemocy fizycznej lub seksualnej ·       Napad, rabunek                              ·       Bycie ofiarą lub świadkiem przemocy ·       Bycie świadkiem  klęski żywiołowej itp.                                ·       Wypadek drogowy                          ·       Hospitalizacja, w tym psychiatryczna          ·       Trauma związana z zabiegiem medycznym                                                          ·       Próba samobójcza  Przemoc emocjonalna i seksualna ·       Diagnoza choroby zagrażającej życiu           ·       Poród	·       Emocjonalna przemoc w dzieciństwie abuse ·       Długotrwała przemoc domowa ·       Zaniedbanie emocjonalne, trauma więz ·       Porzucenie ·       Długotrwała przemoc werbalna ·       Długoterminowa błędna diagnoza med. Lub problemy ze zdrowiem ·       Zastraszanie w szkole, w miejscu pracy ·       Przemoc emocjonalna i seksualna ·       Zaniedbanie fizyczne ·       Zbyt surowe wychowanie (niekiedy na bazie religijnej)

Co trauma robi z człowiekiem

Ogólnie rzecz biorąc, zdrowy człowiek wierzy, że świat jest piękny, życie ma sens, a ludzie są dobrzy. Traumatyczne wydarzenie podważa te bazowe przekonania. Traumatyczne wydarzenie może je nawet całkowicie zniszczyć, ponieważ dochodzi do niego w sposób nieprzewidywalny i jakby zupełnie przypadkowy. Znika iluzja nietykalności i człowiek traci poczucie kontroli.

Doświadczenia traumatyczne odciskają się na ludzkiej psychice – są zapamiętywane w odróżnieniu od wielu innych wydarzeń. Kiedy człowiek znajdzie się w bardzo stresującej sytuacji, organizm wydziela endogenne hormony zwane hormonami stresu, które wzmacniają pamięć tej sytuacji. Traumatyczne wspomnienia są utrwalane, przynajmniej częściowo, w formie pozapojęciowej jako obrazy, zapachy, emocje i dźwięki. Kryzys traumatyczny to kryzys straty: utraty zdrowia, ukochanej osoby, stylu lub sensu życia. Dlatego naturalne jest, że wywołuje smutek, wstyd, poczucie winy i beznadziejności. Stawienie czoła kryzysowi traumatycznemu wymaga istotnych zasobów psychicznych i fizycznych.

Symptomy traumy

Objawy traumy to wszelkiego rodzaju objawy fizyczne, psychiczne lub społeczne, a także objawy związane z regulacją pobudzenia. Objawami mogą być deficyty uwagi, roztargnienie, omdlenia, nałogi, napady paniki, zaburzenia odżywiania, ból i odrętwienie fizyczne, nieufność, halucynacje, depresja i zmęczenie. Wobec tej różnorodności nie dziwi fakt, że osobom straumatyzowanym stawia się różne diagnozy psychiatryczn. Trauma i jej objawy w znacznym stopniu wpływają na funkcjonowanie człowieka. Spośród wielu różnych objawów traumy skupimy się na: 1. problemach z regulacją pobudzenia, 2. trudnościach interpersonalnych, 3. emocjach i oderwaniu emocjonalnym, 4. uzależnieniach i zachowaniach autodestrukcyjnych.

1. Problemy z regulacją pobudzenia

Problemy z regulacją pobudzenia są bardzo typowe dla traumy. Zrozumienie ich jest bardzo ważne dla kontaktu z osobą straumatyzowaną. Warto pamiętać, że regulacja pobudzenia  działa również u profesjonalisty, więc ważne jest, aby podczas  spotkań z klientami był on pobudzony optymistycznie.

OKNO TOLERANCJI

Okno tolerancji to termin opisujący strefę pobudzenia, w której jednostka funkcjonuje najefektywniej. Mieszcząc się w tej strefie człowiek jest w stanie normalnie odbierać,  procesować i przyswajać informacje, jak również na inne sposoby bez większych trudności stawiać czoła wymogom codziennego życia. To optymalne okno funkcjonowania zdefiniował Dan Siegel.

W stanie niedobudzenia przywspółczulny układ nerwowy przygotowuje się do potencjalnej śmierci, a organizm do tego by udawać śmierć. Stały stan niedobudzenia może łatwo doprowadzić do izolacji i paraliżu. Funkcjonalnym sposobem kontrolowania niedobudzenia w sytuacji je wyzwalającej jest aktywowanie ciała i zakotwiczenie się w chwili obecnej. Poczucie pustki, wyczerpania, bezmyślności, ospałości i obniżonej sprawności prowadzi do życiowej izolacji. Życie toczy się w „zwolnionym tempie”. Niedobudzenie jako mechanizm traumy wiąże się z zawężaniem świadomości w odpowiedzi na sytuacje, które są dla człowieka – a  często były już w dzieciństwie – obezwładniające. Dla osoby nieobeznanej z problematyką traumy zachowanie niedobudliwe może wydawać się brakiem motywacji, co z kolei może wpływać na wzajemną współpracę (np. osoby bezdomnej z usługodawcą).

Paraliż może rozwinąć się w dzieciństwie jako strategia radzenia sobie w przytłaczających sytuacjach, w których poddanie się było jedyną szansą na zminimalizowanie szkód. Paraliż może być strategią przetrwania w dzieciństwie, ale w wieku dorosłym, w odmiennych warunkach i środowisku, przynosi efekt odwrotny od zamierzonego. Ukrywanie się pod kołdrą, postrzegane przez osobę straumatyzowaną jako jedyna „rozsądna” strategia, jest w istocie zautomatyzowanym wzorcem działania układu nerwowego zarządzanego przez elementy zakorzenione w rzeczywistości dawnej traumy

Przeciwieństwem niedobudzenia jest nadpobudzenie, w którym tryb walki/ucieczki jest aktywowany przez współczulny układ nerwowy. W stanie nadmiernego pobudzenia oddech i tętno przyspieszają, zmysły wyostrzają się, a ciało przygotowuje się do nagłego wysiłku. Wiele straumatyzowanych osób żyje w stanie ciągłego napięcia. Aktywowanie traumy sprowadza na człowieka stan, od którego trudno się uwolnić, który trudno zrozumieć lub opisać. Objawy mogą obejmować: niepokój, trudności z zasypianiem lub spaniem, trudności z koncentracją, drażliwość, złość i wybuchy złości, ataki paniki i nieustanne wyczulenie na zagrożenia.

Wiele osób, które pracowały z osobami, które doświadczyły bezdomności, z pewnością zetknęło się z klientem, który nagle staje się nerwowy i wzburzony, i chce wyjść. Nie oznacza to, że pracownik profesjonalny zrobił lub powiedział coś niewłaściwego. Jakiś element w tym spotkaniu, na przykład tembr głosu lub niewygodne krzesło, mogło przywołać traumę. Nagła reakcja może być zaskakująca zarówno dla pracownika, jak i klienta, a ten ostatni może zostać błędnie zaszufladkowany jako sam z siebie niestabilny i agresywny.

2. 2.      Trudności w relacjach międzyosobowych

W relacjach międzyosobowych osoby straumatyzowane stają przed wieloma wyzwaniami. Te problemy związane są z brakiem doświadczenia relacji rzetelnych i bezpiecznych. Po prostu ludzie ci nie mieli szansy poznać, jak działają normalne relacje, jak bronić się i czasami nie zgadzać z innymi, jak słuchać i być słuchanym, jak przepraszać i przebaczać, i dalej iść razem.

Istotą tych trudności jest zasadniczo zniszczone niegdyś zaufanie do ludzi. Środowisko dzieciństwa straumatyzowanej osoby mogło wymagać stałej czujności, wykrywania zagrożeń i lękania się najgorszego. Dlatego osoba ta stara się i dzisiaj przewidywać zagrożenia. Z nadmierną łatwością dostrzega je w ludzkich gestach, wypowiedziach i słowach. Trauma może tak zniekształcić normalną zdolność wykrywania zagrożeń, że człowiek nie jest w stanie odróżnić osób, które są dla niego bezpieczne od tych, które bezpieczne nie są. Taka niezdolność interpretacji ludzkich zachowań  łatwo prowadzi do izolacji i wycofania, co ostatecznie odpycha innych jeszcze bardziej.

Nabywanie nowych umiejętności interpersonalnych wymaga dużej aktywności i introspekcji w odniesieniu do własnego wkładu w relacje. Dopiero wówczas można zacząć poprawiać jakość swoich odniesień i uzyskać szansę na uzyskanie doświadczeń rekompensujących. Wzorce własnego myślenia i postępowania dobrze jest badać we współpracy z bezpiecznymi osobami. Ogólnie dobrze jest przyjąć, że ludzie mają zazwyczaj dobre intencje. Jednak ponieważ układ nerwowy działa szybciej niż mózg, umiejętność przepraszania jest bardzo na miejscu

3. Emocje i oderwanie emocjonalne

Wiele osób straumatyzowanych relacjonuje utratę kontaktu z własnymi uczuciami. Często taki dystans emocjonalny występuje w związku z opisem traumatycznych wydarzeń lub innej świadomie lub nieświadomie stresującej sytuacji. U niektórych oderwanie emocjonalne staje się częścią codziennego życia. Emocje wypchnięte są poza świadomość i nie aktywują się prawidłowo w codziennym życiu, choćby było to najzupełniej naturalne.

Dla niektórych osób życie to tylko silne emocje –  przeskakują z jednej skrajności w drugą. Innym zupełnie brakuje emocji. Jeszcze inni od odrętwienia emocjonalnego przechodzą nagle w stan wielkiego rozemocjonowania. Lżejsze lub pośrednie emocje są u nich trudne do wykrycia.

U straumatyzowanej osoby autonomiczny układ nerwowy wykrywający zagrożenie działa szybciej niż świadomy umysł, przez co reakcje na różne sytuacje – m.in. w odniesieniu do innych ludzi – nie zawsze są adekwatne.

Często, kiedy rzeczy zwalają mi się na głowę, robię się całkowicie oderwana. Analizuję i opowiadam o tym, co się wydarzyło, uśmiecham się i mówię o sobie i swoich przeżyciach w sposób zdystansowany, jakby była między mną a nimi ściana, brak kontaktu. Nie ma to na mnie wpływu, nie ma mnie, chociaż wiem, że to moje życie.

4. Uzależnienia i zachowania autodestrukcyjne

Trauma emocjonalna może prowadzić do uzależnień. Innymi słowy, uzależnienia mogą być zakorzenione w doświadczeniach wyobcowania, odrzucenia czy odłączenia, dla których osoba stara się znaleźć rozwiązanie. Szukając rozwiązania osoba więźnie w czynnościach lub substancjach, które przynoszą krótkotrwałą przyjemność, podniecenie, ulgę, spełnienie. Uzależnienie może związać go z alkoholem lub narkotykami, pornografią, jedzeniem lub hazardem, a także z jakąś aktywnością lub pracą. Uzależnienie można postrzegać jako próbę naprawienia lub złagodzenia wczesnej traumy, zarówno nieświadomej, jak i zidentyfikowanej.

Samookaleczenie miewa różnorodne podłoże, w tym powtarzanie traumatycznych wydarzeń, znieczulanie emocji czy uciekanie od siebie. Często za chęcią doświadczania bólu kryje się pragnienie uniknięcia emocji lub traumatycznych wspomnień, które byłyby jeszcze bardziej bolesne. Jakkolwiek wydaje się to irracjonalne, te przeniknięte złością i gniewem zachowania są w jakiś sposób sensowne. W pewnych przytłaczających sytuacjach zranienie służyło ochronie innych części siebie. Jednak w dorosłym, świadomym życiu człowiek ma do dyspozycji znacznie szersze możliwości radzenia sobie z emocjami.  Podczas procesu zdrowienia ważne jest, aby dana osoba chroniła  siebie i całe swoje ciało za pomocą alternatywnych, nieniszczących strategii.

Nadużywanie substancji łączy się w wielu przypadkach, choć oczywiście nie zawsze, z bezdomnością,. Nawet jeśli dana osoba nie miała wcześniej problemu z nadużywaniem substancji, doświadczanie bezdomności może być tak trudne, że próbuje radzić sobie z pomocą środków odurzających. Dla osoby, która nauczyła się uciekać od traumatycznych wspomnień za pomocą środków odurzających, zdrowienie będzie zazwyczaj trudnym procesem. Po okresie trzeźwości wracają do głowy traumatyczne przeżycia i zmierzenie się z nimi przerasta czasem siły jednostki. Taka osoba potrzebuje specjalistycznej pomocy.

Narzędzia do wykorzystania w pracy z osobami, które przeżyły traumę:

• Psychoedukacja (dostarczanie informacji i budowanie zrozumienia zaburzeń psychicznych – wiedza o traumie pomaga radzić sobie z objawami i lepiej zrozumieć swój wewnętrzny świat.)
• Metody kreatywne (muzyka, sztuka itp.)
• Ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne
• Właściwe zaspokojenie podstawowych ludzkich potrzeb (jedzenie, sen, dochód itp.)

Wskazówki pomocne przy organizacji i prowadzeniu spotkania z klientem, który przeżył traumę:

• Pozwolić klientowi wybrać czas i miejsce spotkania
• Wyjaśnić, ile czasu zostało przeznaczone na spotkanie i co będzie jego przedmiotem. Na koniec zrobić podsumowanie rzeczy omówionych/uzgodnionych.
• Trzymać zegar i kalendarz podczas wizyt w widocznym miejscu, aby klient był lepiej  zorientowany czasowo.
• Zorganizować spotkanie tak, aby klient mógł w razie potrzeby odejść. Poinformować go o tym.
• Umożliwić klientowi trzymanie czegoś w dłoni, np. filiżanki z kawą, piłeczki antystresowej.
• Zapewnić wsparcie pamięci (karteczki samoprzylepne, dyktowanie ważnych rzeczy do telefonu, obecność osoby wspierającej).
• Starannie przygotować się do spotkania, aby klient nie musiał wiele razy opowiadać o trudnych rzeczach i sytuacjach.
• Robić przerwy między spotkaniami z klientami dbając o optymalizację własnego pobudzenia.

Bezdomność a trauma

Trauma i bezdomność są powiązane:

Traumatyczne doświadczenia mogą być ważnym czynnikiem na drodze do bezdomności. Osoby bezdomne najczęściej doświadczyły traumy w jakiejś postaci, często w dzieciństwie. Około 85% osób mających kontakt z wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych lub służbami w obszarze nadużywania substancji czy bezdomności doświadczyło traumy w dzieciństwie.

Trauma często ma miejsce, gdy dana osoba jest już bezdomna i np. staje się ofiarą ataku, napaści na tle seksualnym lub innego brutalnego aktu. Ludzie mogą również doznawać traumy w wyniku funkcjonowania systemu pomocy, które sprawia, że czują się bezsilni i kontrolowani (np. jeśli brakuje im prywatnej przestrzeni lub nie są wystarczająco zaangażowani w podejmowanie decyzji, które ich dotyczą).

Sama bezdomność może być traumatyzująca na wiele sposobów (utrata domu, utrata więzi rodzinnych i ról społecznych, przemoc na ulicy). Dzieje się tak, ponieważ „podobnie jak inne traumy, bezdomność sprawia, że ludzie tracą kontrolę nad własnym życiem.

Przemoc a bezdomność

Osoby bezdomne doświadczają przemocy. Szczególnie wiele przejawów ma przemoc, której doświadczają bezdomne kobiety. W Wielkiej Brytanii aż 95% bezdomnych kobiet doświadczyło przemocy fizycznej, a 80% przemocy seksualnej. Można przypuszczać, że proporcje są podobne w innych krajach. Doświadczenia przemocy i wyzysku stały się udziałem wielu kobiet już w dzieciństwie. Doświadczenie przemocy domowej jest powszechne wśród młodzieży, samotnych dorosłych i rodzin, które stają się bezdomne. W wielu przypadkach jest to bezpośrednia przyczyna bezdomności.

Przemoc w rodzinie można zdefiniować jako krzywdę fizyczną, seksualną lub psychiczną doświadczaną ze strony obecnego/byłego partnera lub małżonka, a także innych członków rodziny lub członków rodziny partnera. Przemoc domowa może przybierać różne formy, w tym fizyczne znęcanie się i gwałt lub znęcanie się psychiczne w formie zastraszania, obelg lub nękania. Bardzo często przemoc domowa jest połączeniem przemocy fizycznej, seksualnej i/lub emocjonalnej. Ten typ przemocy może wystąpić zarówno wśród par heteroseksualnych, jak LGBT i nie wymaga intymności seksualnej.

Istnieje wiele form przemocy:

• Przemoc fizyczna: popychanie, uderzanie, kopanie, ciągnięcie za włosy, drapanie, szarpanie, potrząsanie, używanie lub grożenie bronią/innymi przedmiotami,  grożenie przemocą fizyczną.

Często śpię z kimś innym, bo samotne spanie jest niebezpieczne. Zostałem pobity wiele razy, a wszystkie moje rzeczy zrabowane. Ale sam czasami też bywałem agresywny. Na ulicy obowiązuje prawo dżungli – mężczyzna 49 lat

• Przemoc psychiczna: podporządkowywanie, krytyka, wyzwiska, okazywanie pogardy, kontrolowanie, ograniczanie interakcji społecznych, chorobliwa zazdrość, izolowanie, niszczenie własności, krzywdzenie zwierząt, grożenie, w tym samobójstwem.

Teraz dopiero zrozumiałam, na czym polega przemoc. Przez całą bezdomność byłam wyzywana zarówno przez innych bezdomnych, jak i przechodniów. Potem przez chwilę byłam w szponach gangu. Jeśli dla nich nie ukradłam, grozili, że zabiją mojego psa – kobieta bezdomna od 8 lat

• Sexual violence: rape, attempted rape, coercion into various forms of sexual activity or sexual intercourse, threatening with sexual violence, sexual debasement, forcing into pornography, prohibiting use of contraception, forcing an abortion, restricting sexual self-determination.

Bycie bezdomną kobietą nie jest bezpieczne. Jestem przyzwyczajona, że się mnie dotyka, nawet jeśli tego nie chcę. Czasami dostaję miejsce do spania od mężczyzn. Często domagają się za to seksu. Kilka razy się zgodziłam, bo bałam się, że zostanę zgwałcona. Teraz rozumiem, że to był gwałt – kobieta 26 lat

• Przemoc finansowa: uniemożliwienie samodzielnego korzystania z pieniędzy, uniemożliwienie udziału w podejmowaniu decyzji finansowych lub wymuszenie przekazania pieniędzy innej osobie, grożenie przemocą finansową lub szantaż finansowy.

Nigdy nie miałam pieniędzy. Musiałam przekazać zasiłek socjalny mężowi, a on dawał mi trochę pieniędzy, jeśli czegoś potrzebowałam. Miał też mój dowód osobisty, który często gubił. Mój pracownik socjalny nie rozumiał, dlaczego tak często potrzebowałam nowego dowodu tożsamości. Uważał, że jestem sama je tracę –  młoda kobieta

• Stalking: powtarzające się niechciane kontakty, rozpowszechnianie fałszywych informacji, niszczenie mienia, zastraszanie, śledzenie, szpiegowanie, kradzież i bezprawne wykorzystanie danych osobowych.

Jestem teraz w schronisku z moimi dziećmi. Jesteśmy bezdomni, bo nie możemy wrócić do własnego domu. Mój mąż jest agresywny i prześladuje mnie. Długo czekaliśmy na nowe miejsce, ale trudno je znaleźć. Musimy przeprowadzić się do innego miasta i nie możemy mieszkać na parterze, bo nie czuję się tam bezpiecznie. Mój pracownik socjalny tego nie rozumie –  matka dwójki dzieci

• Zaniedbanie, nadużycia: pozostawienie dziecka, osoby starszej lub osoby niepełnosprawnej bez opieki, pomocy lub leczenia w sytuacji, gdy ofiara jest od sprawcy zależna, krzywdzenie innej osoby przez udostępnianie jej narkotyków, środków odurzających.

Kiedy byłam dzieckiem, rodzice zostawiali mnie w domu samą na kilka dni. Mieli problem z narkotykami. Musiałam iść do rodziny zastępczej i sama zaczęłam brać narkotyki. Nie mogłam opiekować się własnymi dziećmi. Oddałam je, ponieważ nie chcę, aby doświadczyły tego samego, co ja – kobieta 44 lata, 5 lat bezdomności

• Przemoc kulturowa lub religijna: wymuszanie przestrzegania zasad religijnych, groźba użycia przemocy lub użycie przemocy z powołaniem się na kwestie religijne lub kulturowe, np. akty przemocy w obronie „honoru”, groźby zakorzenione w religii.

Moja rodzina była bardzo religijna, mieszkaliśmy w małej miejscowości. Od najmłodszych lat wiedziałem, że jestem gejem. Kiedy powiedziałem o tym rodzicom, uznali mnie za chorego. Zostałem odrzucony przez własną wspólnotę religijną i musiałem przenieść się do większego miasta. Byłem sam i nikogo nie znałem. Zacząłem pić alkohol, przerwałem studia i stałem się bezdomny – mężczyzna 39 lat

6.4 Dalsza lektura

• Trauma a mózg: https://www.youtube.com/watch?v=xYBUY1kZpf8
• Negatywne doświadczenia dzieciństwa: Oddziaływanie na mózg, ciało i zachowanie: https://www.youtube.com/watch?v=W-8jTTIsJ7Q
• Wstęp do praktyki uwzględniającej trauma dla personelu: https://www.youtube.com/watch?v=zg8ahtHIRxU