9.1 Wprowadzenie

Dla większości osób bezdomnych charakterystyczna jest niestabilność relacji z innymi ludźmi spowodowana deficytami poczucia bezpieczeństwa w okresie dziecięcym. Obniżyły one odporność na stres i powodują problemy emocjonalne oraz trudności przystosowawcze.

Istotnym elementem wzrostu dla osób charakteryzujących się niestabilnością relacji jest przyjęcie alternatywnych sposobów pozostawania w relacji i kontrolowania emocji. Wsparcie rówieśnicze jest efektywną metodą pomocy takim osobom umożliwiającą im przechodzenie w kierunku bezpieczniejszych zachowań i pozytywniejszego radzenia sobie ze stresem (Jewels Rhode, 2014).

Rówieśnicy wspierający wspomagają ten proces zdrowienia przez budowanie pozytywnej relacji ze wspieranym partnerem. Podobieństwo osobistych historii implikuje nie tylko zrozumienie dla przeciwności, z którymi trzeba sobie poradzić w toku procesu zdrowienia, ale także wzbudza nadzieję u osób znajdujących się na początku drogi ku stabilniejszemu i bardziej uspołecznionemu życiu. Funkcjonując jako wzorzec rówieśnik wspierający uosabia punkt docelowy podróży  a jednocześnie oferuje bieżącą obecność. Na pierwszych etapach relacji rówieśnicy wspierający pełnią funkcję przełamywania lodów – wsłuchując się w potrzeby i narracje życiowe partnerów dają im poczucie, że są rozumiani. Tym samym pociągają ich do dalszego zaangażowania i budują pomost zaufania między nimi a personelem pomocowym. Dzieląc się własną historią rówieśnicy wspierający tworzą weryfikujący kontekst, do którego może odwołać się człowiek przytłoczony wyzwaniami pojawiającymi się w toku procesu zdrowienia. Budowanie pozytywnej relacji przynosi również pożytek personelowi pomocowemu, który może wykorzystać zgromadzone informacje do lepszego skalibrowania planu pomocy.

9.2 Rezultaty edukacyjne

• Poznanie pozytywnych komponentów relacji rówieśniczej, takich jak wzajemność i upodmiotowienie
• Zrozumienie różnicy pomiędzy relacją typu pomocowego  a wzmacniającą upodmiotowienie relacja rówieśniczą
• Zapoznanie ze składnikami relacji rówieśniczej, takimi jak władza, wybór i sprawowanie kontroli

9.3 Wzajemność i upodmiotowienie

Rozwój formalnej struktury wsparcia rówieśniczego pozwala szkolić i zatrudniać osoby ze stosownym doświadczeniem życiowym w celu wspierania innych. Istota wzajemności w tej relacji polega na zdolności rozgrywania nieuchronnych konfliktów w sposób respektujący zarazem powstałą więź, jak i ewentualne rozbieżności. Bez zdolności wchodzenia w rozwijające konflikty autentyczność relacji – a wraz z nią realna wzajemność – staje pod znakiem zapytania. Wzajemna zdolność do akceptowania deficytów drugiej strony oraz utrzymywania otwartości na wpływ wywierany przez drugiego są fundamentem relacji rówieśniczej.

Upodmiotowienie jest procesem socjalizacyjnym prowadzącym do uzyskania przez osobę kontroli nad własnym życiem. Jest to proces zyskiwania władzy (tj. sprawczości) – w celu używania jej we własnym życiu,  w ramach własnej społeczności i społeczeństwa przez podejmowanie działania w kwestiach, które ta osoba uznaje za ważne.

Wsparcie rówieśnicze jest zasadniczo relacją wzajemnego wsparcia, w której osoby o podobnym doświadczeniu życiowym wspierają się wzajemnie, zwłaszcza w obliczu trudnych wyzwań i sytuacji. Rówieśnicy wspierający to osoby dysponujące specyficznym doświadczeniem życiowym, przeszkolone i zatrudnione do pełnienia, często w sposób sformalizowany, roli wspierającej  w procesie zdrowienia innych osób. Rola rówieśnika wspierającego polega na rozwijaniu relacji budującej obustronnie samodzielność; dzieleniu się doświadczeniem życiowym w sposób budzący w drugim nadzieję; oferowaniu nadziei i wsparcia na zasadzie równości stron (Scottish Recovery Network, 2012).

Wsparcie rówieśnicze opiera się na świadomości mocnych stron obu zaangażowanych podmiotów – zaczynającej od tego, co jest “tak”, a nie od tego, co jest „nie tak” i widzącej człowieka jako całość bez skoncentrowania na wyizolowanym problemie. Buduje to relację patrząca do przodu, skupioną na rozwiązaniach, generującą nadzieję przy jednoczesnym wzmacnianiu odporności i zdolności do radzenia sobie z problemami (Jewels Rhode, 2014).

Relacja typu pomocowego a relacja upodmiotawiająca

Rówieśnicy maja w procesie zdrowienia do spełnienia istotną rolę, która jednak zakłada skupienie na samostanowieniu klienta a nie na rozwiązywaniu jego problemów. Ta ostatnia postawa charakteryzuje relację  “pomocową”, która może być szkodliwa dla procesu zdrowienia przez to, że zwalnia osobę wspieraną od odpowiedzialności, osłabia jej sprawczość, nie przydaje kontroli nad własnym życiem. Rówieśnik wspierający winien budować relacje usamodzielniającą, która zmierza do wyposażenia partnera w narzędzia potrzebne w procesie zdrowienia. Tylko na tej drodze osoba ta może przezwyciężyć swe lęki i uzyskać pewność, że jest w stanie skonfrontować się ze zmianą i w inny niż do tej pory sposób radzić sobie z problemami.

Mowbray nakreśla szerokie pole działania rówieśnika wspierającego: „W relacjach rówieśniczych można skonfrontować się z wypieranym poczuciem stygmatyzacji, dyskryminacji i uprzedzeniami skupiając się na pełnym włączeniu osoby w społeczność w miejsce zarządzania symptomami – budząc nadzieję poprawy przez pokazanie jej realności przez przykład wzorca osobowego, pomagając usługobiorcy w nawigowaniu po systemie usług i ucząc go skutecznych strategii radzenia sobie z problemami” (Mowbray et al, 1997, s. 398).

Upodmiotowienie (usamodzielnienie) jest istotowym elementem wsparcia rówieśniczego, gdyż odwołuje się do indywidualnej zdolności człowieka do przezwyciężania własnej stygmatyzacji, ubóstwa i izolacji społecznej – czynników napędzających deficyty poznawcze, chwiejność emocjonalną i trudności socjalizacyjne. Uczestnictwo  we wsparciu rówieśniczym w charakterze czy to wspierającego, czy wspieranego zazwyczaj owocuje wzmocnieniem niezależności I samodzielności. Konsekwentne zaangażowanie rówieśnicze wzmacnia zdolność do wysiłku – w pracy czy nauce – co z kolei jest czynnikiem usamodzielnienia. Davidson i in. (1999) przypisuje te symptomy poprawy zmianom w sposobie myślenia i zachowania zachodzącym  na skutek zaangażowania we wzajemnie wspierającą relację rówieśniczą.

Istotnym elementem wsparcia rówieśniczego jest poczucie akceptacji i prawdziwej empatii, które staje się udziałem obu rówieśników na bazie dzielenia zachodzącego w relacji (Davidson i in. 1999). Na podstawie badania jakościowego relacji wsparcia rówieśniczego w obszarze zdrowia psychicznego Coatsworth-Puspokey i in. (2006) skonstatował, że zdaniem osób wspieranych doświadczalna wiedza oferowana przez rówieśników wspierających tworzy „więź braterstwa” dającą poczucie, że są rozumiani w swych problemach.

Władza, wybór i kontrola w relacji rówieśniczej

Uzyskanie kontroli nad własnym życiem zakłada zdolność wybierania między różnymi ścieżkami. Na etapie zdrowienia możliwość dokonywania wyborów może napawać lękiem, ponieważ często wymaga zmiany sposobu radzenia sobie z problemami. Jednak zarządzanie wyborem niesie z sobą także poczucie spełnienia z chwilą, gdy cel zostanie osiągnięty. Zaczynanie od małych celów i przechodzenie do większych buduje wiarę w zdolność poprawy warunków własnego życia i poczucie sprawowania kontroli nad tym życiem. Władza, z drugiej strony, odnosi się tutaj do zasięgu kontroli, jaką dana osoba sprawuje nad postępowaniem innych osób. Właściwie użyta przez rówieśnika wspierającego może być ona bardzo pomocna w osiąganiu przez drugą stronę pozytywnych rezultatów. Rówieśnicy wspierający powinni używać swej władzy do pomocy rówieśnikom w dokonywaniu właściwych wyborów, zawsze pozostawiając ich jednak u steru zmian i nie zdejmując z nich odpowiedzialności za rezultaty.

Dla lepszej realizacji tego celu i większej efektywności wspierania innych ważne jest głębsze zrozumienie mechanizmu relacyjnego. W tym celu rozważmy role i wzorce wzajemnych oddziaływań funkcjonujące w ramach relacji nieupodmiotawiającej i upodmiotawiającej. Jednym z autorów opisujących to skomplikowane zjawisko jest analityk transakcyjny Stephen Karpman. Wyróżnia on trzy role w modelu, który nazwał „Trójkątem Dramatu”: Ofiary, Wybawcy i Prześladowcy.

Ofiara: Ofiary czują się zdradzone, uciśnione, bezsilne, pozbawione nadziei, zdane na łaskę wszechświata. Odmawiają przyjęcia na siebie odpowiedzialności za niekorzystny stan rzeczy i nie wierzą, by były zdolne go zmienić. Ofiary mają się za osoby bezsilne i nieadekwatne, odpowiedzialnością obciążają Prześladowców (którymi mogą być inni ludzie lub sytuacje czy okoliczności). Nieustannie szukają Wybawców, którzy mogliby pomóc im poradzić sobie z problemami. Pozostając w takim stanie nigdy nie będą zdolne podjąć decyzji, rozwiązać problemu, zmienić czegokolwiek w swoim położeniu czy mieć jakiekolwiek poczucie satysfakcji lub świadomość sukcesu.

Wybawca: Zawsze występuje w obronie Ofiary i próbuje uchronić ją od wszelkich szkód. Widząc czyjeś problemy czuje się winny własnej bierności. Wybawcę ożywia wielki cel ratowania innych. Nie rozumie, że oferując Ofierze krótkoterminowe rozwiązania utrzymuje ją w zależności i nie liczy się z jej prawdziwymi potrzebami.  Nieustannie zaangażowany w akcje ratunkowe Wybawca często czuje się zmęczony, przytłoczony a w końcu niezdolny do adekwatnej reakcji.

Prześladowca: Surowy, używający siły. To on ustala zasady i określa granice. Ma tendencję sądzić, że wygrywać trzeba za wszelką cenę. Nie oferując żadnego pokierowania, wsparcia czy rozwiązania Prześladowca obwinia Ofiarę i potępia Wybawcę. Jest krytyczny i wychwytuje każde uchybienie. Utrzymuje sztywny ład. Jest opresyjny, czasami nawet zastrasza Ofiarę.

Powyższe postaci tworzą Trójkąt Dramatu, który jest modelem relacji dysfunkcyjnych. Trójkąt Dramatu można przekształcić w pokrewny mu lecz pozytywny Trójkąt Upodmiotowienia.

W Trójkącie Upodmiotowienia ofiary stają się Kreatorami skoncentrowanymi na rozwiązaniach a nie na problemach. Kreatorzy zajmują się dążeniem do celu a nie krytykowaniem rzeczywistości. Identyfikują swoje cele i biorą odpowiedzialność za osiągnięcie pożądanych skutków.

Wybawcy stają się Trenerami troszczącymi się o Kreatorów i obdarzającymi ich zaufaniem. Ich celem jest usamodzielnienie się Kreatorów. Trenerzy nie rozwiązują problemów – uczą Kreatorów szukania i znajdowania własnych rozwiązań.

Prześladowcy przeistaczają się w Rzucających Wyzwania, którzy ukazują Kreatorom bariery do przezwyciężenia. Kreatorzy są ich zdaniem w pełni zdolni do rozwoju – przez podjęcie działania i robienie postępów. Rzucający Wyzwania pobudzają do działania zamiast krytykować i obwiniać.

Zrozumienie i zachowywanie granic w ramach sformalizowanego wsparcia rówieśniczego

Wchodząc w skład zespołu pracującego na rzecz zdrowienia danej osoby, rówieśnicy wspierający muszą dobrze uświadamiać sobie swoją rolę. Ze względu na wagę ich zaangażowania w ustanowienie wzajemnej, pozytywnej relacji ze wspieranym partnerem, zawsze powinni pamiętać, że relacja ta powinna być bardziej naznaczona „empatią” niż „sympatią”. Zachowywanie granic oznacza utrzymywanie prawidłowego dystansu: zdrowiejącej osobie daje się poczucie, że jest rozumiana i wspierana, jednak bez ulegania pokusie natychmiastowego zaspokajania jej życzeń, gdyż prowadzi to w efekcie do przyjmowania postawy Wybawcy. Rówieśnik wspierający powinien dążyć do tego, by wspierana osoba czuła się w pełni zaakceptowana, a jednocześnie pamiętać, na czym polega jego rola i z jakich zasobów powinien korzystać. Ma:

• używać jako narzędzia własnego doświadczenia;
• towarzyszyć rówieśnikowi w identyfikacji kryzysu i wspierać go w czasie jego trwania;
• sprzyjać samostanowieniu rówieśnika i stawianiu sobie przez niego własnych celów;
• komunikować się skutecznie z innymi usługodawcami;
• tworzyć w relacjach z rówieśnikami środowisko wzajemnego szacunku;
• zachęcać rówieśników do budowania i realizacji ich własnych planów zdrowienia.

Wszystko to wymaga przedyskutowania kwestii granic i nieustannej obecności tej kwestii w relacji. Granice związane są z wartościami uznawanymi przez daną osobę i dzielą się na trzy kategorie: fizycznych, mentalnych i emocjonalnych.

Większość osób jest świadoma faktu naruszania ich osobistej przestrzeni, np. kiedy ktoś staje zbyt blisko. Człowiek odchyla się wtedy, odsuwa, prosi drugiego o odsunięcie; można mieć różne poziomy komfortowego dystansu w stosunku do różnych osób. Można czuć się dobrze siedząc blisko z dziećmi, rodziną czy przyjaciółmi, ale już inaczej z obcą osobą. Wiele osób zauważa również naruszenie ich granic mentalnych czy emocjonalnych, zwłaszcza gdy naruszenie ma wyraźny charakter – ktoś mówi do nas w sposób pozbawiony szacunku, poniża nas, podnosi głos. Sytuacja komplikuje się, gdy osoba naruszająca granice jest naszym współpracownikiem.

Wyważenie relacji między rówieśnikiem wspierającym a wspieranym partnerem (rówieśnikiem) może być trudne. Niezbędnym wkładem rówieśnika wspierającego w relację jest dzielenie się swoim doświadczeniem. Z samej swej natury granice w ramach tej relacji są płynniejsze od granic w ramach tradycyjnej relacji profesjonalisty z klientem – pomaga to nadać jej charakter bardziej wspierający. Jednak utrzymanie zrównoważonej relacji o mieszanym charakterze osobisto-profesjonalnym może być trudne, zwłaszcza w sytuacji, gdy relacja nabiera cech przyjaźni i dochodzi do rozluźnienia granic.

Inna kwestia dotycząca granic wiąże się z różnicami doświadczenia pomiędzy rówieśnikiem wspierającym a osobą wspieraną. Nie musi to skutkować problemem, ale jeśli do kwestii nie podejdzie się właściwie, efektem może być obudzenie u osoby wspieranej nierealistycznych oczekiwań w odniesieniu do procesu zdrowienia. Dlatego należy pamiętać, że pewne aspekty drogi, którą podąża osoba wspierana mogą być nieporównywalne z drogą przebytą przez rówieśnika wspierającego.

Wreszcie, rówieśnicy wspierający pracujący w organizacji, która niegdyś udzielała im pomocy, mogą natknąć się wśród swoich „klientów” na osoby znane im z czasów, kiedy same otrzymywały pomoc. W takich sytuacjach dobrze jest zapytać rówieśnika wspierającego o to, czy nie ma powodów, by nie zajmował się akurat tą osobą. Możliwe jest również, że owa osoba nie będzie chciała pracować z kimś, znanym jej jako usługobiorca. Wiedza ewentualnego „klienta” w zakresie osobistej historii i problemów rówieśnika wspierającego może utrudnić właściwą relację roboczą

9.4 Dalsza lektura

• Fundación INTRAS I in.,Peer2Peer vocational training course, 2015
• Miler, J.A., Carver, H., Foster, R. i in., Provision of peer support at the intersection of homelessness and problem substance use services: a systematic ‘state of the art’ review. BMC Public Health 20,641 (2020), https://doi.org/10.1186/s12889-020-8407-4
• Gasior, Sara, Youth Homelessness: The Impact of Supportive Relationships on Recovery,  2015. Electronic Thesis and Dissertation Repository, 3233. https://ir.lib.uwo.ca/etd/3233
• Stephanie L. Barker, Nick Maguire, Felicity L. Bishop, Lusia Stopa, Peer support critical elements and experiences in supporting the homeless: A qualitative study https://doi.org/10.1002/casp.2353
• Barker, S. L., Maguire, N., Bishop, F. L., & Stopa, L. L. (2019). Expert viewpoints of peer support for people experiencing homelessness: A Q sort study. “Psychological Services”, 16(3), 402–414. https://doi.org/10.1037/ser0000258